عصر امامت حضرت زین العابدین امام سجاد علیه السلام یکی از سخت ترین عصرهای تاریخ صدر اسلام قلمداد می گردد چرا که سلسله حاکمان پست فطرت و سفاک اموی و ایادی آنان با تمام قوا و با استخدام همه ظرفیت شیطتنت و خشونت خود، به عدم ارزشهای اسلامی و توحیدی در ابعاد مختلف همت گماشته بودند و با اعمال استبداد فراگیر و سرکوب شدید نیروهای فکری، اجتماعی و تشکیلاتی مربوط به خاندان رسالت و امامت و با به شهادت رساندن هزاران انسان پاک باخته و فداکار و آشنای با مبانی و حیانی و آئین توحید و دستورات نبوی و تفاهیم علوی، خط نابودی کامل رسالت پیامبر اسلام حضرت محمد صلی الله علیه و آله را به شدت تعقیب می کردند به گوشه ای از این مسائل در
ترسیم اوضاع زمانه حضرت سجاد علیه السلام و به قرارهائی از این تاریخ ننگین و سیاه در
بررسی سیاسی حضرت سجاد علیه السلام و ارتباط آن امام بزرگوار با خلفای اموی اشاره رفته است.
بنابراین دوره امامت حضرت سجاد علیه السلام را باید یکی از سخت ترین دوره های تاریخ اسلام لقب داد و حقیقاً قلم از ترسیم دشواری خارق العاده این عصر، احساس عجز نموده به خصوص در کاری فشرده مانند آنچه در پیش روی داریم توان ترسیم واقعیت این دوره به عنایت مشکل می نماید اما با توجه به برنامه بلند مدت حضرت سجاد علیه السلام یکی از اولویتهای قطعی آن امام بزرگوار، آغاز یک نهضت فرهنگی عمیق و ریشه دار در جهت حفظ و استمرار و دستاوردهای رسالت حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله و جد بزرگوار و عمو و پدر ارجمندش بوده است.
«نهضت سیاسی » با قیام جاودانه عاشورا و حرکت الهی حضرت ابی عبدالله علیه السلام انجام پذیرفت، این نهضت گرچه به ظاهر با موفقیت همراه نبود و با شدید ترین وجه ممکن سرکوب گردید و طراّح و مجری آن، آنچنان با نور عصمت و ذرایت الهی، آن را سامان داد که «دین » را به معنای جامع از خطر اضمحلال نهائی حفظ کرده زمینه رسوائی و انحطاط خط حاکم و نظام سیاسی موجود را به بهترین وجه در بلند مدت فراهم ساخت.
اینک آنچه لازم می نماید آغاز یک «نهضت فرهنگی » است که یک از سو زمینه بارورشدن اهداف اصیل نهضت حضرت ابی عبد الله علیه السلام را فراهم نموده و از فراموش شدن آن جلوگیری نماید و از سوی دیگر با توجه به «اصالت فرهنگ » در بینش اسلامی، زمینه ساز تاسیس مکتب فراگیر جعفری و نشر معارف اصیل اسلامی در جامعه باشد.
امام زین العابدین با ایفای نقش امامت در این دوران در بعد فرهنگی، با همه سختی که به همراه داشت به بهترین وجه رسالت خطیر خود را به اتمام رسانده و با حفظ کیان دین مبین اسلام از اضمحلال، زمینه شناخت و بارور شدن ارزشها و تعالیم آن در جامعه اسلامی را فراهم نمودند و با مجاهدات عظیم خود در این نهضت، میراث جاودانی از تعالیم آسمانی دین جاودانه اسلام برای نسلهای بعد به ارمغان گذاشتند.
رسالت اصیل همه انبیاء و اولیاء آشنا ساختن جامعه بشری با معارف ناب در زمینه مبداء و معاد و وظایف گسترده بندگی در مقابل ذات اقدس احدیت است و بعد تربیت انسانهای شایسته که این معارف در وجود آنان به بار نشسته باشد و عملاً به مقام منیع «عبودیت » حق تعالی واصل شده و موحّد و مخلص گردیده باشند و سایر اهداف آنان همه زمینه ساز و مقدمه انجام این رسالت است.
بنابراین مبارزه با طاغوتها، تشکیل حکومت و استقرار نظام سیاسی صالح، اصلاح وضع معیشت مردم و همه و همه مقدمه خداشناسی و خدایاوری است.
ازاین رو «نهضت فرهنگی » از «اصالت » برخوردار است و چنانچه قرآن می فرماید: «هوالذی بعث فی الامین رسولاَ منهم یتلوا علیهم آیاته و یزکیهم و یعلّمهم الکتاب و الحکمه » (2/جمعه) یعنی، خداوند در جامعه فاقد دانش، پیامبری از خودشان مبعوث فرمود تا ابتدا آیات او را بر آنها تلاوت نماید و بعد آنها را تزکیه و تهذیب نموده و حکمت به آنها تعلیم فرماید. »، «انسان سازی » که راهی جز تعلیم و تربیت برای آن متصور نیست، هدف اصیل ارسال همه انبیاء و آرمان نهائی همه اوصیاء است.
حال حضرت امام زین العابدین در اوج حاکمیت استبداد و در دورانی که حاکمان اموی تمام توان خود را برای زدودن نور وحی از سرزمین وحی و نابودی سیره حیاتبخش پیامبر صلی الله علیه و آله بیم کرده بودند، در حالیکه هنوز آثار زنجیرهای استبداد بر بدن مطهرش موجود است، با اتخاذ روشی بدیع زبان خود را در دفاع از حق و بیان معارف اصیل اسلامی به کار گرفته و با موفقیت تمام در خلال مدت مدیدی حدود 35 سال، به بهترین وجه «نهضت فرهنگی » تشیع را رهبری می نماید.
آری حضرت که به خوبی از عهده رهبری نهضت پدر بعد از شهادت ایشان بر آمده بود، در این نهضت نیز به موفقیت دست یافت و دلیل قاطع آن تبلور عظیم فرهنگ اصیل اسلام و تشیع توسط حضرت امام باقر و امام صادق علیه السلام است. که در پرتو فداکاریهای امام سجاد علیه السلام در زمینه تربیت شاگردان شایسته و حفظ استمرار معارف اسلامی در خلال زمان بسیار سخت مابین قیام عاشورا و سقوط بنی امیه، به انجام رسید.
به هرحال بررسی حیات علمی و فرهنگی امام سجاد علیه السلام نیازمند فرصت طولانی و تحقیقات گسترده تاریخی است ولی در این مختصر به بررسی بعضی از امور در این زمینه اکتفا می شود.
1-
جایگاه رفیع علمی حضرت سجاد علیه السلام
2-
پایه گذاری نهضت فرهنگی
3-
بیان بدیع و معارف الهی
4-
تربیت شاگردان برجسته
5-
هشدار به عالمان
مراجعه شود به:
ابعاد شخصیت امام سجاد علیه السلام 
