• آغاز انحطاط
  • برخورد با معتزلیان
  • بر خورد با شیعیان
  • برخورد با مسیحیان و یهودیان
    • یک استثناء
  • سران ترک دردربار متوکل
• همچنین ببینید:

متوکل خلیفه عباسی «232 - 247 ق / 847 - 861 م»

دهمین نفر از خلفای عباسی (متوکل) پسر معتصم است زندگی او آکنده از شرارت نفس و ظلم و ستم مخصوصاً به علویّین است.
پیوسته زائران مشاهده مشرّفه را تحت فشار قرار می داد و فتح بن خاقان که وزیرش بود با او همدستی می کرد در روایتی از امیر المومنین علیه السلام نقل شده ست که حضرت فرموده است: دهمین نفر از خلفای عباسی کافرترین آنهاست.

متوکل در سال 236 دستور داد که حرم مطهر و بارگاه حضرت سید الشهداء علیه السلام را با زمین هموار ساختند و به منظور زراعت آب بر آن بست ولی هر چه تلاش کردند آبها به سمت روضه منوره جاری نشد و فقط اطراف قبر اّن حضرت می چرخید و این مسئله مایه حیرت مردم شده بود بدین جهت به سرزمین مقدس کربلا و روضه منوره حائر می گویند.

متوکل دشمنی سرسختانه ای با امیرالمؤمنین و اهلبیت و بطور کلی با شیعیان داشت به گونه ای که سخت ترین روزگار شیعه، دوران خلافت متوکل بوده است.
امام هادی علیه السلام به دستور متوکل از مدینه به سامراء، مرکز خلافت احضار، و در اّنجا تحت محدودیت شدید و اّزار فراوان قرار گرفته، و تا پایان عمر مجبور به اقامت در اّن شهر شدند.

مدت سلطنت متوکل چهار ده سال و نه ماه و نه روز طول کشید تا این که با همکاری پسرش منتصر با جمعی از اتراک به قصر متوکل حمله ور شدند و او را به همراه وزیرش فتح بن خاقان در شب چهارشنبه، سوم شوال سال 247، کشتند.

شوخی های خطرناک از برنامه های رایج دوران حکومت متوکل بود همانند رها کردن شیر در مجلس، رها کردن مار در آستین افراد، شکستن ظرف پر از عقرب در مجلس. . .

آغاز انحطاط

با جلوس متوکل که جانشین برادرش واثق شد، خلافت به مرحله ی تازه‏ای رسید که عموماً آن را مرحله انحطاط شمرده‏اند.

برخورد با معتزلیان

او از آغاز خلافت خود از آزارها و شکنجه‏هایی که به مردم برای آزمایش عقیده‏شان در مورد مخلوق بودن قرآن می‏دادند، جلوگیری کرد و اجازه داد که جسد ابن نصر خزاعی به خاک سپرده شود.
سپس اعتقاد داشتن به مخلوق بودن قرآن و بحث در اصول سنتی دین را ممنوع ساخت، و بدین ترتیب اصول کلامی معتزلی را محکوم کرد.
او برای آن که مبارزه با خطاها را مؤثرتر سازد، از گروهی خطیبان و علمای دینی دعوت کرد که در منبرها به رد کردن اصول عقاید معتزلیان یا طرفداران مذهب اختیار و تفویض بپردازند.

بر خورد با شیعیان

واکنش مخالف نسبت به معتزلیان، با تدبیرهایی که بر ضد شیعیان اتخاذ شده بود، همراه شد. آرامگاه حضرت سید الشهدا «ع» در کربلا ویران و با خاک یکسان شد «236 ق / 851 م»، امام دهم، حضرت علی هادی «ع» را از مدینه به سامرا آوردند که این امام ناگزیر تا زمان شهادتش در این شهر زندگی کرد؛ سرانجام خلیفه فرمان داد که هر کس به یکی از اصحاب پیامبر «ص» اسائه ادب کند، به مجازات مرگ با تازیانه محکوم شود.

برخورد با مسیحیان و یهودیان

افزون بر این، متوکل در بین سال های 235 - 239 ق / 850 - 853 م، فرمان هایی صادر کرد که بنابر آن فرامین، مسیحیان و یهودیان ناگزیر شدند که نشانه‏هایی را که پیشتر برای باز شناخته شدن آنان از مسلمانان وضع شده بود و غالباً از مراعات آن ها خودداری می‏کردند، کاملاً مراعات کنند.
به خصوص این که در دستگاه اداری وظیفه‏ای بر عهده داشته باشند، یا فرزندان خود را به آموزشگاه هایی بفرستند که زبان عربی فرا گیرند، منع شدند و مقصود از این همه سختگیری آن بود که جهودان و ترسایان کاملاً از مسلمانان جدا باشند، ولی در عین حال آزادی هایی که از صدر اسلام از آن ها برخوردار بودند به حال خود باقی بماند.

یک استثناء

با وجود این باید گفت که فرمان متوکل در حق تمامی مسیحیان یکسان اجرا نمی‏شده است، زیرا هنگامی که قبطیانی در مصر مسئوول اندازه گیری های بالا و پایین رفتن سطح آب رود نیل بودند، از کار برکنار کردند و حفر ترعه‏ای در عراق را به مسیحیان سپردند و همچنین ریاست خادمان خلیفه در کاخش به عهده شخصی مسیحی بود.
با آن که متوکل سیاست دینی مخالف با پیشینیان خود را اختیار کرده بود، اما از پیروی ذوق و سلیقه آنان برای ساختن بناهای با شکوه دست برنداشت.

سران ترک دردربار متوکل

متوکل سخت متوجه شکوه و جلال بود و در حکومت نیز، جنبه کاملاً استبدادی داشت. او از جمله معدود خلفای عباسی است که مدت چند سال از این که وزیری به خدمت برگزیند، خودداری کرد و شخصاً به کارهای کشور می‏پرداخت.
با وجود این در کاخش در کنار سران ترکی که منصب حاجبی داشتند، ترکان به عنوان ندیم و دبیر مورد مهر قرار می گرفتند، از جمله فتح بن خاقان معروف، و نیز مدیر و مدبری همچون عبیدالله بن یحیی بن خاقان که سبب شد بار دیگر سنت وزارت تجدید شود.

موقعیتی که سران ترک در دربار داشتند، همراه با رقابتی که میان پسران خلیفه وجود داشت، سبب مرگ فرمانروایی شد که یکی از مستبدترین و در عین حال مقتدرترین شخصیت های سلسله عباسی بود.
متوکل در شوال 247 ق / دسامبر 861 م، به دست سران ترکی که به هوا خواهی یکی از پسران او که نزدیک بود از جانشینی محروم شود، برخاسته بودند، به قتل رسید.

منابع:
مروج الذهب مسعودی، ج 4، ص 3.

همچنین ببینید:

• کاخهای مجلل و شهر جعفریه

متوکل خلیفه عباسی «232 - 247 ق / 847 - 861 م»

دهمین نفر از خلفای عباسی (متوکل) پسر معتصم بود. زندگی او آکنده از شرارت نفس و ظلم و ستم مخصوصاً به علویان بود.
پیوسته زائران مشاهده مشرّفه را تحت فشار قرار می داد و فتح بن خاقان که وزیرش بود با او هم دستی می کرد.
در روایتی از امیر المومنین علیه السلام نقل شده است که فرمود:
دهمین نفر از خلفای عباسی کافرترین آنهاست.

متوکل در سال 236 دستور داد که :
حرم مطهر و بارگاه حضرت سید الشهداء علیه السلام را با زمین هموار سازند و برای زراعت آب بر آن بست؛ ولی هر چه تلاش کردند آب‌ به سمت روضه منوره جاری نشد و فقط اطراف قبر اّن حضرت می‌چرخید. این مسئله مایه حیرت مردم شده بود؛ بدین جهت به سرزمین مقدس کربلا و روضه منوره حائر می‌گویند.
متوکل دشمنی سرسختانه‌ای با امیرالمؤمنین و اهل بیت و به طور کلی با شیعیان داشت؛ به گونه‌ای که سخت‌ترین روزگار شیعه، دوران خلافت متوکل بوده است.

امام هادی علیه السلام به دستور متوکل از مدینه به سامراء مرکز خلافت احضار و در اّن جا تحت محدودیت شدید و اّزار فراوان قرار گرفت و تا پایان عمر مجبور به اقامت در اّن شهر شد.
شوخی های خطرناک از برنامه های رایج دوران حکومت متوکل بود؛ همانند رها کردن شیر در مجلس، رها کردن مار در آستین افراد، شکستن ظرف پر از عقرب در مجلس و ...
مدت سلطنت متوکل چهارده سال و نه ماه و نه روز طول کشید تا این که جمعی از اتراک با همکاری پسرش منتصر به قصر متوکل حمله ور شدند و او را به همراه وزیرش فتح بن خاقان در شب چهارشنبه، سوم شوال سال 247، کشتند.
با جلوس متوکل به جانشینی برادرش واثق ، خلافت به مرحله تازه‏ای رسید که عموماً آن را مرحله انحطاط شمرده‏اند. او از آغاز خلافت خود، از آزارها و شکنجه‏هایی که برای آزمایش عقیده‏ در مورد مخلوق بودن قرآن به مردم می‏دادند، جلوگیری کرد و اجازه داد که جسد ابن نصر خزاعی به خاک سپرده شود.
سپس اعتقاد داشتن به مخلوق بودن قرآن و بحث در اصول سنتی دین را ممنوع ساخت و بدین ترتیب، اصول کلامی معتزلی را محکوم کرد.
برای آن که مبارزه با خطاها را مؤثرتر سازد، از گروهی خطیبان و علمای دینی دعوت کرد که بر منبرها به رد اصول عقاید معتزلیان یا طرفداران مذهب اختیار و تفویض بپردازند.
واکنش مخالف نسبت به معتزلیان:
آرامگاه حضرت سید الشهدا «ع» در کربلا ویران و با خاک یکسان شد «236 ق / 851 م»
امام دهم، حضرت هادی «ع» را از مدینه به سامرا آوردند. امام ناگزیر تا آخر عمر در این شهر زندگی کرد.
سرانجام خلیفه فرمان داد که هر کس به یکی از اصحاب پیامبر «ص» اسائه ادب کند، به مجازات مرگ با تازیانه محکوم شود.
فرمان هایی که متوکل صادر کرد :
مسیحیان و یهودیان ناگزیر شدند نشانه‏هایی را که پیشتر برای باز شناخته شدن آنان از مسلمانان وضع شده بود و غالباً از مراعات آن‌ها خودداری می‏کردند، کاملاً رعایت کنند؛ به‌خصوص از این که در دستگاه‌های اداری شاغل باشند یا فرزندان خود را به آموزشگاه‌هایی بفرستند که زبان عربی فرا گیرند، منع شدند و مقصود از این همه سختگیری آن بود که جهودان و ترسایان کاملاً از مسلمانان جدا شوند؛ ولی در عین حال آزادی‌هایی که از صدر اسلام از آن‌ها برخوردار بودند به حال خود باقی بماند.
با وجود این باید گفت که فرمان متوکل در حق تمامی مسیحیان یکسان اجرا نمی‏شد؛ زیرا هنگامی که قبطیانی در مصر مسئول اندازه‌گیری‌های بالا و پایین رفتن سطح آب رود نیل بودند، از کار برکنار کردند و حفر ترعه‏ای در عراق را به مسیحیان سپردند و همچنین ریاست خادمان خلیفه در کاخش به عهده شخصی مسیحی بود.
با آن که متوکل سیاست دینی مخالف با پیشینیان خود را اختیار کرده بود، اما از پیروی ذوق و سلیقه آنان برای ساختن بناهای با شکوه دست برنداشت.
در سامراء، متوکل پس از ساختن کاخی در کنار قصر سابق خلیفه و یک مسجد بسیار بزرگ که مناره آن به نام «مَلویّه» با پله‏های مارپیچ گرداگرد آن، شهرت داشت و هنوز باقی است، با این وجود در پایان سلطنت خود مجموعه ساختمان های معتصمی را ترک گفت و هر تازه‏ای در شمال سامرا بنا رد و آن را به نام خودجعفریه نامید.
در این شهر کاخ تازه خلافت، مسجد جامع، خانه‏ها و سرباز خانه‏هایی ساخته شد. همچنین برای پسران خود کاخ های مجللی بنا کرد که بعضی از آن ها در جنوب مجموعه قدیمی جای داشتند.
بدین ترتیب شهر تازه‏ای به طول حدود سی کیلومتر از فعالیت های ساختمانی او فراهم آمد که به گفته وقایع نگاران، بعدها وسعت بیشتری پیدا کرد.
در این کاخ ها مهمانی‏هایی برگزار می‏شد که یاد آنها به عنوان نمایشگاه هایی از تجملات بی نظیر در خاطره‏ها باقی ماند. معروف ترین این جشن ها مراسمی که در ختنه سوران مُعْتَزّ، پسر خلیفه، برگزار شد.
حتی بارعام ها، که بنا بر سنت قدیمی به صورت منظم داده می‏شد، با تشریفات پیچیده روز افزون همراه بود تا هر چه بیشتر عظمت و شکوه فرمانروا در معرض مشاهده همگان واقع شود.
در همین دوره بود که مراعات مقررات خاص برای حضور در برابر خلیفه مرسوم شد، که یکی از آنها پوشیدن نیم تنه کوتاه سیاه بود.

متوکل سخت متوجه شکوه و جلال بود و در حکومت نیز، جنبه کاملاً استبدادی داشت.
او از جمله معدود خلفای عباسی است که مدت چند سال از این که وزیری به خدمت برگزیند، خودداری کرد و شخصاً به کارهای کشور می‏پرداخت.
با وجود این در کاخش در کنار سران ترکی که منصب حاجبی داشتند، ترکان به عنوان ندیم و دبیر مورد مهر قرار می گرفتند، از جمله فتح بن خاقان معروف، و نیز مدیر و مدبری همچون عبیدالله بن یحیی بن خاقان که سبب شد بار دیگر سنت وزارت تجدید شود.موقعیتی که سران ترک در دربار داشتند، همراه با رقابتی که میان پسران خلیفه وجود داشت :

سبب مرگ فرمانروایی شد که یکی از مستبدترین و در عین حال مقتدرترین شخصیت های سلسله عباسی بود.

متوکل در شوال 247 ق / دسامبر 861 م، به دست سران ترکی که به هوا خواهی یکی از پسران او که نزدیک بود از جانشینی محروم شود، برخاسته بودند، به قتل رسید.

منابع:
مروج الذهب مسعودی، ج 4، ص 3.