این گرایش‏ همان چیزی است که گفتیم می‏توانیم نام آن را " عشق و پرستش " بگذاریم‏ و بگوییم از مقوله " عشق و پرستش " است .

توضیحی باید عرض بکنم و آن این است که این مطلب یک امر بسیار محسوسی هست که در انسان زمینه چیزی وجود دارد که ما آن را " عشق " می‏نامیم . عشق ، چیزی است مافوق محبت . محبت در حد عادی ، در هر زمینه نیز در انسان وجود دارد ، زمینه چیزی که آن را معمولا " عشق " می‏نامند .

!معنی لغت عشق

در زبان عربی می‏گویند کلمه " عشق " در اصل از ماده " عشقه‏ " است ، و " عشقه " نام گیاهی است که در فارسی به آن " پیچک " می‏گویند که به هر چیز برسد دور آن می‏پیچد ، مثلا وقتی به یک گیاه دیگر می‏رسد دور آن چنان می‏پیچد که آن را تقریبا محدود و محصور می‏کند و در اختیار خودش قرار می‏دهد . یکچنین حالتی در انسان پیدا می‏شود و اثرش‏ این است که بر خلاف محبت عادی انسان را از حال عادی خارج می‏کند ، خواب‏ و خوراک را از او می‏گیرد ، توجه را منحصر به همان معشوق می‏کند ، یعنی‏ یک نوع توحد و تأحد و یگانگی در او به وجود می‏آورد ، یعنی او را از همه‏ چیز می‏برد و تنها به یک چیز متوجه می‏کند به طوری که همه چیزش او می‏شود ، یک چنین محبت شدیدی .

در حیوانات چنین حالتی مشاهده نشده است . در حیوانات ، علائق حداکثر در حدود علائقی است که انسانها به فرزندانشان دارند . یا همسرها به‏ همسرها دارند . اگر غیرت دارند ، اگر تعصب دارند ، هر چه که نسبت به‏ اینها دارند ، در حیوانات هم کم و بیش پیدا می‏شود . ولی این حالت به‏ این شکل ، مخصوص انسان است .

اینکه اصلا ماهیت این حالت چیست ، خود یکی از موضوعات فلسفه شده است . ابن سینا رساله مخصوصی دارد در " عشق " . همچنین ملاصدرا در کتاب اسفار در بخش الهیات ، صفحات زیادی‏ حدود چهل صفحه را اختصاص داده است به تفسیر ماهیت عشق که این حالت‏ چیست که در انسانها پیدا می‏شود ، کما اینکه امروز هم مسأله عشق در " روانکاوی " تحلیل می‏شود که واقعا ماهیت این حالت در انسانها چیست ؟

!نظریات درباره ماهیت عشق


نظریات مختلفی در این باره داده شده است . بعضی خودشان را با این‏ کلمه خلاص کرده‏اند که این یک بیماری است ، یک ناخوشی است ، یک مرض‏ است . این نظریه ، می‏توان گفت فعلا تابع و پیرو ندارد که عشق را صرفا یک بیماری بدانیم . نه تنها بیماری نیست بلکه می‏گویند یک موهبت است‏ .

آنگاه مسأله اساسی در اینجا این است‏که آیا عشق به طور کلی یک نوع‏ بیشتر نیست یا دو نوع است ؟

! نظریه اول

بعضی نظریات این است که عشق یک نوع‏ بیشتر نیست و آن همان عشق جنسی است ، یعنی ریشه عضوی و فیزیولوژیک‏ دارد و یک نوع هم بیشتر نیست ، تمام عشقهایی که در عالم وجود داشته و دارد با همه آثار و خواصش عشقهای به اصطلاح رمانتیک که ادبیات دنیا را این داستانهای عشقی پر کرده است مثل داستان مجنون عامری و لیلا تمام‏ اینها عشقهای جنسی است و جز این چیز دیگری نیست .


!نظریه دوم

گروهی عشق را - همین عشق انسان به انسان را که بحث درباره آن است - دو نوع می‏دانند . مثلا بوعلی سینا ، خواجه نصیرالدین طوسی و ملاصدرا عشق را دو نوع می‏دانند ، برخی عشقها را عشقهای جنسی می‏دانند که اینها را عشق‏ مجازی می‏نامند نه عشق حقیقی و معتقدند که بعضی عشقها عشق روحانی یعنی عشق‏ نفسانی است ، به این معنا که در واقع میان دو روح نوعی کشش وجود دارد .

عشق جسمانی منشأش غریزه است ، با رسیدن به معشوق و با اطفاء غریزه هم‏ پایان می‏یابد چون پایانش همین است ، اگر مبدأش ترشحات داخلی باشد با افراز شدنش قهرا پایان می‏یابد ، از آنجا آغاز می‏شود و به اینجا پایان می‏یابد . ولی اینها مدعی هستند که انسان گاهی به‏ مرحله‏ای از عشق می‏رسد که مافوق این حرفهاست .

خواجه نصیرالدین از آن به‏ " مشاکله بین النفوس " تعبیر می‏کند ، که یک نوع همشکلی میان روحها وجود دارد ، و در واقع اینها مدعی هستند که در روح انسان یک بذری برای‏ عشق روحانی و معنوی هست که در واقع ، نفسی هم اگر اینجا وجود دارد او فقط محرک انسان است ، و معشوق حقیقی انسان یک حقیقت ماوراء طبیعی‏ است که روح انسان با او متحد می‏شود و به او می‏رسد و او را کشف می‏کند ، و در واقع معشوق حقیقی در درون انسان است . ( فعلا ما داریم فرضیه‏ها و نظریات را می‏گوییم . )

در همین زمینه است که داستانها نقل می‏کنند ، می‏گویند اینکه عشق می‏رسد به آنجا که عاشق ، خیال محبوب را از خود محبوب عزیزتر و گرامی‏تر می‏دارد ، برای آن است که خود محبوب و زمینه اولی تحریک در درون انسان است و
او در درون خودش با یک حقیقت دیگری با همان صورت معشوق که در روح او هست و در واقع صورت این شی‏ء ( معشوق ظاهری ) نیست ، صورت یک شی‏ء دیگر است خو می‏گیرد و با او هم خوش است .

این داستان را حتی در کتابهای فلسفی نیز نقل می‏کنند که مجنون بعد از اینکه آنهمه شعرها و غزلها در فراق لیلا و در عشق او گفته بود ، روزی در بیابان ، لیلا آمد بالای سرش و او را صدا زد : مجنون سرش را بلند کرد ، گفت : کی هستی ؟ گفت : منم لیلا ، آمده‏ام سراغت . ( به خیال اینکه دیگر حالا مجنون بلند می‏شود و این محبوبی را که در فراقش اینقدر نالیده چگونه‏ در آغوش می‏گیرد . )

گفت : نه ، برو : لی غنی عنک بعشقک : من به عشق تو خوشم و از خودت بیزارم .

اتفاقا نظیر همین قضیه را در شرح حال شاعر معروف زمان خود ما ((شهریار)) می‏خواندم . شهریار دانشجوی سال آخر پزشکی بوده ، در همین تهران در خانه‏ای‏ پانسیون بوده است . ( او تبریزی است . ) در آنجا عاشق دختر صاحبخانه‏
می‏شود و چگونه هم عاشق می‏شود . آن دختر را به هر دلیل به او نمی‏دهند و او هم دیگر مثل همان مجنون دست از همه چیز ، کار و شغل و تحصیل بر می‏دارد و می‏افتد دنبال او . بعد از سالها در یکی از ییلاقات ، همان خانم با شوهرش‏ به او می‏رسند و با او ملاقات می‏کنند . آن خانم می‏آید به سراغش . او در عالم خودش بوده . شهریار به او می‏گوید : نه ، اصلا من به تو کاری ندارم ، من دیگر حالا با آن خیال خودم خوش هستم و به او هم خو گرفته‏ام ، از
شوهرت هم طلاق بگیری من به تو کاری ندارم .

شعری هم در این زمینه دارد که‏ بعد از اینکه این خانم به سراغش می‏آید این شعر را می‏گوید ، یعنی وصف‏ حال خودش را می‏گوید در حالی که بیان می‏کند که من چگونه به عشق او خو کرده‏ام و التفاتی به خود او ندارم .

حال این را اجمالا می‏گویم برای اینکه شما به گوشه‏ای از ادبیات عرفانی‏ اسلامی توجه کنید که این مسأله از آن مسائلی است که فوق العاده قابل توجه‏ و قابل تحلیل است . ملا صدرا اشعاری نقل می‏کند که خیال می‏کنم این اشعار از ((محی الدین عربی)) باشد یعنی به او می‏آید . نمی‏گوید شاعر این اشعار کیست‏ ، همینقدر می‏گوید کما اینکه " قائل " چنین گفته است ، ولی من حدس‏ می‏زنم از محی‏الدین باشد ، به او می‏خورد . او وقتی که می‏خواهد این مطلب‏ را بیان کند که پاره‏ای از عشقها جسمانی نیست و نفسانی است ، به این صورت بیان می‏کند (اسفار اربعه ، ج 7 ، ص . 179 ) ، می‏گوید :

~~green:و اعانقها و النفس بعد مشوقه
::الیها و هل بعد العناق تدانی ::~~

می‏گوید دارم با او ( معشوقه ) معانقه می‏کنم و باز می‏بینم همین جور نفس‏ به او اشتیاق دارد . مگر از معانقه نزدیکتر هم چیزی وجود دارد ؟ !

می‏خواهد بگوید اگر دو جسم یکدیگر را به سوی هم می‏کشند دیگر حالا رسیده‏اند ، وقتی که این امر به غایتش رسیده است دیگر باید پایان بپذیرد .

~~green:و الثم فاها کی تزول حرارتی
::فیزداد ما القی من الهیجان ::~~

می‏گوید لبهایش را می‏بوسم برای اینکه حرارتم زایل شود ، می‏بینم افزایش‏ پیدا می‏کند و هی زیادتر می‏شود . حال آن نتیجه فلسفی‏ای که می‏خواهد بگیرد این است ، می‏گوید :

~~green:کأن فؤادی لیس یشفی غلیله
::سوی ان یری الروحان یتحدان ::~~
امکان ندارد که این آتش درونی من فرو بخوابد مگر آنگاه که دو روح با یکدیگر متحد گردند .

پس این نظریه ، نظریه‏ای است که عشق را تقسیم می‏کند به عشق جسمانی و عشق نفسانی ، یعنی به نوعی عشق قائل است که هم از نظر مبدأ با عشق‏ جسمانی متفاوت است یعنی مبدأش جنسی نیست ، ریشه‏ای در روح و فطرت‏ انسان دارد و هم از نظر غایت با عشق جنسی متفاوت است چون عشق جنسی با اطفاء شهوت خاتمه پیدا می‏کند ، ولی این عشق در اینجاها پایان نمی‏پذیرد .
این هم یک نظریه .


ما عجالتا نمی‏خواهیم در مقام آن بحثهای فلسفی و استدلالهایی که فلاسفه کرده‏اند برای اثبات این گونه عشق که عشق افلاطونی هم‏ نامیده می‏شود برآییم ، فقط قسمتهایی را که بحثهای ساده است عرض می‏کنیم‏ و آن این است :

قدر مسلم این است که بشر عشق را ستایش می‏کند ، یعنی یک امر قابل‏ ستایش می‏داند ، در صورتی که آنچه از مقوله شهوت است قابل ستایش نیست‏ . مثلا انسان شهوت خوردن یا میل به غذا که یک میل طبیعی است دارد . آیا
این میل از آن جهت که یک میل طبیعی است هیچ قابلیت تقدیس پیدا کرده‏ ؟

تا به حال شما دیده‏اید حتی یک نفر در دنیا بیاید میلش را به فلان غذا ستایش کند ؟ عشق هم تا آنجا که به شهوت جنسی مربوط باشد ، مثل‏ شهوت خوردن است و قابل تقدیس نیست ، ولی به هر حال این حقیقت ، تقدیس شده است و قسمت بزرگی از ادبیات دنیا را تقدیس عشق تشکیل‏ می‏دهد . این از نظر روانکاوی فردی یا اجتماعی فوق العاده قابل توجه است‏ که این پدیده چیست ؟












منبع : کتاب فطرت
نویسنده : شهید مرتضی مطهری
صفحه :89