فیزیک فضا(Spase Physics)
نگاه اجمالی
انسان کنجکاو همواره در جریان پیشرفت علوم مختلف از فضای بالای سر خود غافل نبودهاست. و تلاش فوقالعاده زیادی را جهت گشودن اسرار آن انجام دادهاست. انواع ماهوارههای فضایی ، سفینههای فضایی ، تلسکوپهای گوناگون از جمله ابزار و وسایلی هستند که در این راستا توسط انسان ایجاد شدهاند. فیزیک فضا یکی از این شاخههای علم فیزیک است که تا اندازهای پاسخگوی هزاران سوال موجود در ذهن بشر در مورد فضا میباشد. بخشی از فیزیک فضا که در آن اجرام سماوی مورد مطالعه قرار میگیرد، مکانیک سماوی است. در این بخش نیروهای موثر بر حرکت اجسامی نظیر سیارات ، ماهوارهها و پروپهای مصنوعی مورد مطالعه قرار میگیرد.
قوانین کپلر
در سال 1619 ، کپلر سه قانون حرکت سیارات را با استفاده از مشاهدات تیکوبراهه بیان کرد. قوانین کپلر که پایه و اساس قوانین نیوتن و مکانیک کلاسیک برای حرکت سیارات است، عبارتند از :
- حرکت سیارات بهدور خورشید در یک مدار بیضوی انجام میگیرد که خورشید در یکی از کانونهای آن بیضی قرار دارد.
- مدار یک سیاره بهدور خورشید سطحی را تشکیل میدهد که این سطح جاروب شده توسط خط و اصل سیاره و خورشید با زمان حرکت سیاره نسبت مستقیم دارد.
- نسبت بین مربع دوره تناوب گردش هر سیاره و مکعب نصف محور بزرگ مدار بیضوی ، در مورد هر سیاره منظومه شمسی عدد یکسانی است.
فیزیک اتمسفر
پژوهش فضایی یک علم بسیار جدید است. با وجود این یک تکنولوژی مهم سبب حل بسیاری از ناشناختههای قبلی بودهاست. محیط فضایی از اندرکنشهای زیادی مانند نیروی ثقل ، ماگنتواستاتیک ، الکترواستاتیک ، الکترومغناطیس و ... . نسبت به زمان تغییرات مهمی را نشان میدهد که طبیعت ترکیب و توزیع ماده ، دمای گاز بین ستارهای را تغییر میدهد.
در فیزیک اتمسفر پارامترهای مهم معین در هر نقطه از اتمسفر مانند فشار ، چگالی ، دما ، میدان مغناطیسی زمین ، میدان الکتریکی ، تشعشعات الکترومغناطیسی موجود در اتمسفر ، ذرات باردار و شهابسنگها مورد مطالعه قرار میگیرند.
برهمکنش تابش الکترومغناطیس خورشیدی با اتمسفر
انرژی تابش خورشید در مسیر فاصله خورشید تا زمین در اثر برخورد با گازهای موجود در اتمسفر زمین در فرایندهای مختلفی شرکت میکند. در اثر این فرایندها قسمت اعظمی از تابش خورشیدی که برای انسان و موجودات زنده زیانآور است جذب میگردند. تعدادی از این پدیدههای برهمکنشی عبارتنداز :
در اتمسفر زمین عناصری مانند ازون ، اکسیژن ، ازت ، هلیوم ، گاز کربنیک ، هیدروژن و گازهای دیگر وجود دارد. همچنین میدانیم که امواج الکترومغناطیسی از ذراتی بهنام فوتون تشکیل شدهاست. این فوتونها بعد از گسیل از خورشید توسط عناصر موجود در جو زمین تحت فرایندهای مختلف مانند فوتوالکتریک ، کامپتون و ... جذب میشوند.
در اثر فرایند برهمکنش فوتون با گازهای موجود در جو زمین ، این گازها یونیزه میشوند. اتمهای یونیزه دوباره در اثر برخورد با الکترونهای موجود در اتمسفر در فرایند ترکیب مجدد شرکت میکنند. و این فرایندها متعاقبا در جو زمین انجام میشوند. یکی از نتایج این فرایندها ایجاد پلاسما در اتمسفر میباشد.
تابش امواج کوتاه خورشیدی
اکنون تکنولوژی پژوهشهای فضایی توسعه یافتهاست و اطلاعات غیر مستقیم تابش خورشیدی که موجب یونش میشوند به حد کافی مورد مطالعه قرار گرفته است. اطلاعات اولیه حاصل از پرتاب موشکها ، اشعه ایکس تابشی ناشی از خورشید را با مشاهده ، خط لیمن آنها را نتیجه دادهاست. با دستگاههای مجهزتر میتوان طیف امواج کوتاه خورشید را عکسبرداری کرد و اثر فوتوالکتریکی را با موشکها مشاهده کرد.
پدیدههای بارز فیزیک فضا
آسمان شب سیاه کاملا تاریک نیست. ستارهها ، سیارات ، نور منطقه البروجی و ماه هرکدام سطح زمین را روشن میکنند. در عرضهای بالاتر شعلههای شفق و سوسوزدن در سراسر آسمان وجود دارد و این پدیدهها بر حسب اقتضا در عرشهای متوسط ظاهر میشوند. اتمسفر سیاره در پی این اثرات تابش میکند که این تابش را فروغ آسمانی میگویند.
ارتباط فیزیک فضا با شاخههای دیگر فیزیک
شاخههای مختلف علم فیزیک را میتوان مانند دانههای یک زنجیر تصور کرد که به صورت محکم به یکدیگر پیوند خوردهاند، با این تفاوت که در برخی موارد مرز موجود میان این دانهها به اندازهای پیچیده است که به راحتی نمیتوان آن را تشخیص داد. بهعنوان مثال فضای بالای سرمان توسط علوم مختلف فیزیک مانند نجوم ، کیهانشناسی ، اخترفیزیک مورد مطالعه قرار میگیرد. طبیعت امواج الکترومغناطیسی که خورشید به عنوان یک چشمه عظیم تولید این امواج است در فیزیک امواج و فیزیک رادیو بررسی میشوند. هرکدام از این علوم فضا را از دیدگاه خاصی مورد توجه قرار میدهد.
ارتباط فیزیک فضا با علوم دیگر
تنها شاخههای مختلف علم فیزیک نیست که با فیزیک فضا ارتباط ناگسستنی دارند، بلکه علوم دیگر مانند زمینشناسی شیمی و ریاضیات نیز به نوعی با فیزیک فضا در ارتباط است. به عنوان مثال ماهیت گازهای تشکیلدهنده اتمسفر در علم شیمی به تفضیل مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرد.
آینده فیزیک فضا
یکی از مزایا و یا به بیان دیگر معایب علم بشری این است که همواره ناقص بوده و روز به روز در حال پیشرفت و تکامل است. عیب بودن از این لحاظ که ناقص است و مزیت بودن از این لحاظ که این نقص انسان را به تحرک و تحقیق وادار میکند و همین امر موجب پیشرفت در علوم مختلف است. فیزیک فضا نیز از این پیشرفت و ترقی مستثنی نمیباشد. شاید روزگاری تمام اطلاعات بشر از فضا محدود به چند نظریه و یا پیشگویی بود. اما امروزه با فرستادن انواع سفینههای فضایی و ماهوارهها به فضا ، اطلاعات بسیار درست و دقیقی از فضا در اختیار انسان قرار میگیرد.
در عرضهای بالای زمین ، آسمان شب گاهی به صورت ناگهانی و به شکل متحرک روشن میشود که این درخششها را شفق قطبی میگویند. این درخششها شفاف هستند و میتوان ستارهها را از داخل آنها مشاهده کرد. اغلب درخشندگی آنها به اندازهای است که با نور آنها میتوان نوشتجات را مطالعه کرد. معمولا در هر شب روشن میتوان شفق قطبی شمالی و شفق قطبی جنوبی را در آسمان مشاهده کرد.
اغلب در میدان مغناطیسی زمین یک تغییر ناگهانی ظاهر میگردد که این آشفتگی مغناطیسی بهعنوان طوفان مغناطیسی معروف است. فراوانی ظهور این طوفان به صورت مستقیم به دوره یازده ساله فعالیت خورشیدی مربوط است. با وجود این زمانی که یک شعله بزرگ خورشیدی ظاهر میشود. یک طوفان مغناطیسی با یک یا دو روز تاخیر شروع میشود.
در مورد پدیدههای مربوطه به ذرات باردار موجود در جو زمین نظریههای گوناگونی بهوسیله دانشمندان مختلف ارایه شدهاست. از جمله این افراد میتوان به اشتورمر (Stormer) و بیرکلند(Pirkeland) اشارهکرد که بیشتر عمر خود را صرف مطالعه و مشاهدات شفق قطبی کردند. وان آلن و گروه پژوهشگر او با هدف مطالعه اشعه کیهانی کنتورهایی از نوع کایگرمولر را در ماهوارههای خود تعبیه کردند. آنان توانستند مناطق تشعشعی از ذرات باردار را که در میدان مغناطیسی زمین بهدام افتاده بودند، نشان دادند. این مناطق به کمربندهای تشعشعی وان آلن معروف شدند.