طغرل بن ارسلان سلجوقی
«590- 571 ق / 1194-1175 م»
طغرل پسر سلطان ارسلان ملقب به «رکن الدنیا و الدین ابو طالب طغرل بن ارسلان قسیم امیر المؤمنین» در 571 ق / 1175 م، پس از مرگ پدر بر تخت شاهی نشست. قدرت اتابک ایلدگز هم پس از مرگ او به پسرانش محمد جهان پهلوان و عثمان قزل ارسلان رسید و آنها در جلوس طغرل بن ارسلان وی را همچون برادر زاده خویش تحت حمایت گرفتند. طغرل در آغاز پادشاهی با تدبیر و اندیشه اتابک محمد جهان پهلوان ایلدگز بر مشکلات و سختیها فائق آمد و توانست برای مدت یک دهه آسوده خاطر امارت کند، چه پدران و نیاکان وی، کشوری آباد و پر نعمت و گنجینههای گرانبها و خزانه سرشار برای او بر جای گذاشته بودند.
اتابک ایلدگز در ظرف مدت یک ماه،
فارس و
اصفهان را از بودن سرکشان و شورشیان پاک ساخت و پادشاه انجاز را که به تصرف آذربایجان علاقه داشت، بر جای خود نشاند. حکومت
بغداد نیز با بودن اتابک و کاردانی وی به هیچ وجه نتوانست در ناتوان کردن طغرل به روش دیرینه خلفا اقدامی کند و روز به روز پایههای دولت طغرل استواری بیشتری مییافت.
پایان ثبات فرمانروایی طغرل سلجوقی
دوران ثبات فرمانروایی طغرل با مرگ جهان پهلوان به سر آمد و امیران و بزرگان کشور در فرمانبرداری از طغرل و قزل ارسلان مردد شدند. از آن پس تا پایان زندگی قزل ارسلان، طغرل هیچ گاه از وی ایمنی نداشت. کار این دو بارها به اختلاف و دشمنی کشید تا آن که قزل ارسلان، طغرل را به حبس انداخت و در صدد بر آمد تا سلطنت را به نام خود کند، اما ناگهان در شعبان 587 ق /
سپتامبر 1191 م به قتل رسید. ظاهراً قتل قزل ارسلان را به فدائیان
اسماعیلیه نسبت دادهاند.
از جمله حوادث دوران فرمانروایی طغرل، جنگ وی با خلیفه ناصر الدین بالله بود. چون خبر پریشانی اوضاع و درگیریهای طغرل با قزل ارسلان به اطلاع خلیفه بغداد رسید، خلیفه در بهار 584 ق / مارس 1188 م، برای قزل ارسلان جامه و خلعت پادشاهی فرستاد و مقرر شد که سپاهیان خلیفه به سوی
همدان رهسپار شوند و در
کرمانشاه و دینور اردو زنند تا اتابک قزل ارسلان به جلال الدین عبدالله بن یونس، وزیر خلیفه بپیوندد و از آن جا به سوی
همدان رفته، سلطان را از میان بردارند. سپاهیان خلیفه در روز هشتم ربیع الاول 584 ق / هفتم می 1188 م به نزدیکی همدان رسیدند. در نبردی که بین دو سپاه روی داد، طغرل از خود شایستگیهای زیادی نشان داد و با دستگیر ساختن وزیر خلیفه، سپاه بغداد متواری و تسلیم شد. در این پیکار
غنایم جنگی بی شمار از زر و سیم و اسلحه به دست سلطان طغرل افتاد.
تهاجم خوارزمشاهیان به قلمرو سلجوقیان
در 589 ق / 1193 م، به طغرل خبر رسید که
سلطان تکش خوارزمشاه به
ری آمده و دِژ تبرک را تسخیر کرده با خاک یکسان نمود و نگهبان خوارزمی آن دژ را نیز به قتل آورد و گروهی از بزرگان خوارزم را اسیر نموده به زندان فرزین فرستاد. سپس خواجه معین را در ری گذاشت و خود به همدان بازگشت.
اما خوارزمیان دست از تهاجم برنداشته به
گرگان و بسطام و دامغان یورش بردند. به ناچار طغرل بار دیگر به ری رفت و در درّه خوار، شکست سختی بر
خوارزمشاهیان وارد آورد و گروه دیگری از امیران آنها را اسیر نموده و به همدان بازگشت. سپس اینانج خاتون را که نخست قرار بود همسر سلطان شود، اما بعدها به ازدواج قزل ارسلان در آمده بود، از دِژ سر جهان فرا خواند و با وی ازدواج کرد. اما بزرگان قوم به طغرل درباره مکر این زن هشدار دادند و طغرل نیز دستور قتل همسر خود را صادر کرد.
تکش خوارزمشاه، پس از چندی، بار دیگر علیه طغرل برخاست و رهسپار
عراق شد. طغرل نیز از همدان بیرون آمد و در روز بیست و چهارم جمادی الثانی 590 ق / شانزدهم ژوئن 1194 م، از ری به آهنگ مبارزه با تکش سپاه خود را در برابر سپاه خوارزمشاهیان به صف آورد. اما به سبب خیانت فرماندهان و پا به فرار گذاشتن سپاهیان، طغرل یکه و تنها در میدان باقی ماند. دشمنان نیز او را محاصره کرده و به قتل آوردند. با مرگ طغرل بن ارسلان «طغرل سوم» سلسله سلجوقیان در ایران فرو پاشید.
