نگاه کلی
سلول واحد ساختاری مشترک در تمام
موجودات زنده است. سلول عنصری مستقل ، کوچک و دارای اندازه میکروسکوپی است. محتویات سلولی مجموعهای از اجزا با ساختاری بسیار پیچیده و ترکیبات خاص است. تمام ظواهر و پدیدههای حیاتی و واکنشهای موجود ، ناشی از فعالیت محتویات پروتوپلاست درونی سلولی است. سلولهای گیاهی نسبت به سلولهای جانوری دارای اشکال متنوعتری هستند. سلولهای گیاهی دارای اشکال چند ضلعی با اقطار مساوی و منظم و یا کشیده هستند و علاوه بر آن سلولهای گیاهی ، محصور در غشای شکل دهنده نسبت سخت و محکم و مقاوم هستند که گاه نازک و گاهی ضخیم است.
در یک توده سلولی همگن سازنده یک بافت همه سلولها دارای یک اندازه و یک شکل و معمولا چند وجهیاند. در
گیاهان آلی اندازه سلولها متناسب با کار آنهاست و بر حسب ماهیت بافت و نقشی که در گیاه دارند اندازه آنها متفاوت است اندازه و طول سلولهای سازنده پیکر گیاهان به ماهیت و ویژگی آن سلول بستگی دارد و به طول ملکولهای پروتئینهای موجود در آنها و همچنین به میزان فعالیت هسته سلول و دوره استراحت آن ارتباط دارد.
روش مشاهده سلول گیاهی
سادهترین راه مشاهده سلول گیاهی ، مطالعه سلولهای اپیدرم فلس پیاز است. اپیدرم فلس پیاز در زیر
میکروسکوپ با
بزرگنمایی ضعیف به صورت سلولهای چند وجهی کشیدهای است که بطور منظم که هم قرار داشته و به هم چسبیدهاند. چنانچه این اپیدرم را با محلول رقیق یدیدوره آغشته سازیم هسته سلولها بطور محسوسی مشخص میگردد. در هسته یک یا دو هستک به صورت نقاط روشن دیده میشود. علاوه بر هسته در داخل سلولها واکوئل یا
حفرههای سیتوپلاسمی نیز وجود دارد که در ابتدا کوچک و پراکنده هستند و با رشد سلول به هم ملحق شده ، حفرههایی واحد و بزرگ را تشکیل میدهند.
در سلولهای پیرومسن که واکوئلها قسمت اعظم فضای درونی آنها را فرا میگیرند هسته به گوشهای رانده شده ، سایر محتویات سلول به صورت ورقه نازک در اطراف واکوئل مرکزی چسبیده به غشا باقی میمانند. به علت چسبندگی و یکی بودن غشای سیتوپلاسمی با غشای سلولزی لذا غشای سیتوپلاسمی بطور عادی قابل مشاهده نیست ولی با اضافه کردن چند قطره محلول آب و نمک 20% و ایجاد کیفیت پلاسمونید
غشای سیتوپلاسمی از غشای سلولزی جدا و قابل رویت میگردد.
شباهت و تفاوت سلول گیاهی و جانوری
از نظر کلی ساختمان سلولهای گیاهی مشابه
سلولهای جانوری است زیرا در سلولهای هر دو دسته
سیتوپلاسم ،
هسته ،
کندریوم و
واکوئل دیده میشود برخی صفات مخصوص سلولهای گیاهی است و در سلولهای جانوری دیده نمیشود مانند:
- وجود غشای اسکلتی که از جنس گلوسیدهاست و قسمت اعظم آن را اغلب سلولز تشکیل میدهد.
- وجود پلاستهای مختلف در سیتوپلاسم
- توسعه واکوئلها که اغلب قسمت بزرگی از حجم سلول فرا میگیرند
- بالاخره فقدان سانتروزم در سلولهای گیاهی
سیتولوژی گیاهی
سیتولوژی گیاهی نه تنها در آناتومی اندامها و تولید مثل اهمیت دارد بلکه در رده بندی گیاهی نیز غالبا ضروری است. سلولهای گیاهی دارای غشای اسکلتی هستند. بزرگی و اشکال آنها در بافتها و اندامها گیاهی متفاوت است و طول آنها متغیر است. عمده محتویات سلولها را پروتوپلاست تشکیل میدهد که در آن هسته ،
ریبوزومها ،
میتوکندریها ، پلاستها ،
دستگاه گلژی ،
شبکه آندوپلاسمی و واکوئلها دیده میشوند ضمایم دیگری نیز در
سیتوپلاسم وجود دارد که از آن جمله به روغنهای اسانسی را باید نام برد.
از مواد لیپیدی و
پروتئینی ساخته شده است. این ماده در مجاورت غشای اسکلتی ورقه ناکی را به نام پلاسمالم یا غشای اکتوپلاسمی تشکیل میدهد که در تبادلات سلولی با محیط آن نقش موثری دارد.
بوسیله
میکروسکوب الکترونی قابل رویت هستند و ماکروملکولهای پروتئینی با اشکال کروی یا تخم مرغی با شکل یکنواخت و یکجور بوده و به حالت آزاد در سیتوپلاسم و گاه روی شبکه آندوپلاسمی و غشای هسته دیده میشوند.
کندریوزومها
از دیگر عناصر سیتوپلاسمیاند که سلولهای جانوری و گیاهی دیده میشوند. گاهی به صورت دانههای کوچک به اندازه 0.3 تا 1.5
مو و گاهی رشتههایی به طول 3-2 مو هستند اشکال گرد کندریوزومها
میتوکندری و اشکال رشتهای را کندریوکنت گویند و جنسشان از لیپیدوپروتئین است. هر میتوکندری از سه قسمت غشای خارجی ، غشای داخلی و ماتریکس میتوکندری که مرکز انرژی به شمار میرود تشکیل شده است.
پلاستها
ویژه سلولهای گیاهی بوده و در سلولهایی که رشد نهایی خود رسیدهاند به اشکال مختلف دیده میشوند. پلاستها را برحسب مواد محتوی آنها به انواع زیر تقسیم میکنند:
- کلروپلاست
- آمیلوپلاست
- آلئوپلاست
مواد موجود در پلاستها معمولا در جریان رشد و تخصص یافتن سلول تحول و تغییر پیدا کرده به مواد دیگری تبدیل میشوند به عنوان مثال میوهها در زمانی که نارس هستند به علت دارا بودن کلروپلاست سبز رنگاند ولی هنگام رسیدن ، رنگ آنها تغییر کرده و سلول میشوند. که این تغییر رنگ مربوط به تغییر کلروپلاست میوه به کلروموپلاست است.
کلروپلاست
در عمل
فتوسنتز دخالت دارند و چون تشکیل
کلروفیل و فعالیت آن احتیاج به
نور دارد، از این رو کلروپلاستها در سطح خارجی ساقههای جوان و در اندامهای هوایی دیگر مانند برگها پراکندهاند به شکل
عدسی مانند بوده و تعداد آنها در سلولهای گیاهی بسیار متفاوتاند کلروپلاست جلبکها متنوع ترند و
کروماتوفور نامیده میشوند.
آمیلوپلاستها
محتوی
نشاسته بوده ، خاص
بافت پارانشیم ذخیرهای هستند و در قسمتهای عمقی اندام وجود دارند. منشا آمیلوپلاستها کلوپلاستها هستند نشاسته یا آمیرون ابتدا به صورت دانههای کوچک غوطهور در پلاستها ظاهر شده سپس به تدریج بر حجم آنها افزوده میگردد.
کروموپلاستها
عبارت پلاستهایی هستند که مواد رنگین غیر از کلروفیل دارند و غالبا کروموپلاستها از کلوپلاستها بوجود آمدهاند و به تدرج از رنگیزههای زرد یا قرمز غیر محلول در آب انباشته میگردند. این رنگیزهها از گروه کارتنوئیدها هستند که سر دسته این گروه کاروتن است که یک
هیدروکربن غیر اشباع میباشد مواد کارتنوئیدی در بسیاری از
گیاهان وجود دارند، مثلا در
گوجه فرنگی لیکوپن ، در گلبرگهای زرد گزانتین و در
هویج ،
کاروتن میباشد.
هسته
در سلولهای جوان مریستمی معمولا کروی و در سلولهای طویل به شکل استوانه است. در سلولهای مسن که واکوئل بزرگ دارند و سیتوپلاسم هسته آنها به طرف غشا فشرده شده ، تقریبا عدسی شکل است. در هر سلول حداقل یک هسته وجود دارد. در سلولهای غربالی
گیاهان عالی و برخی قارچها چندین هسته دیده میشود اندازه هسته معمولا متناسب با حجم و بزرگی سلول است و به همین علت اندازه آن متغیر است هسته دارای غشای نازکی است که شیره هسته را از سیتوپلاسم جدا میسازد. غشای هسته دو لایه است. درون هسته کروماتین وجود دارد که در تقسیم سلول شرکت دارد.
با میکروسکوپ الکترونی به صورت حفرههای تقریبا پهن شدهای که در انتهای متسع و متورم دارد دیده میشود که از انتهای متورم این حفرهها به نوبت به حفرههای کوچکتری که در سیتوپلاسم معلقاند جدا میشود. هر یک از عناصر سازنده یک سیستم گلژی را دیکتیوزوم میگویند و فعالیت ترشحی سلول را بر عهده دارند.
شبکه آندوپلاسمی
دارای جداری نازک ولی نسبتا فشرده با ضخامت 50 آنگستروم ، با محتویات داخلی به صورت رشتههای یکنواختی است که تراکم آن از سیتوپلاسم کمتر است روی این رشتهها ریبوزومها قرار میگیرند. شکل یا وضع این رشتهها در تمام قسمتهای آن یکنواخت نیست و در بعضی نقاط حجیم شده ، و به صورت حفره در میآید.
واکوئلها
حفرههای درون سیتوپلاسمیاند که محتوی شیرهای به نام شیره واکوئلی میباشند که غلظت آن ثابت نبوده ، حسب تغییرات آب در آن یا داخل سلول تغییر میکند. بنابراین واکوئلها را باید کل ذخیره آب سلول دانست که در پدیده
اسمز نقش دارند. مواد زاید سیتوپلاسم نیز در واکوئل جمع میشوند همچنین مواد داخل واکوئل ممکن است بخشی از ذخایر سلول باشند مانند آلکالوئیدها ، گلوسیدها ، پیگمانها ، نمکهای کانی ، اسیدهای آلی ، شیره را به یالاتکس که تحت عنوان شیره واکوئلی خوانده میشوند.
در سلولهای گیاهی غشایی نسبتا سخت ، سیتوپلاسم را در بر میگیرد و همین غشاست که سبب شکل خاص سلول گیاهی میگردد. غشای اسکلتی در تمام سلولها گیاهی به جز در سلولهای جنسی و بعضی از قارچهای پست وجود دارد. و ضخامت آن برحسب نوع بافت تغییر میکند. مثلا در بافت مریستمی این غشا بسیار نازک و در بافتهای مقاوم مانند اسکلرانیشم بسیار ضخیم میباشد و تقریبا تمام فضای داخل سلولی را پر میکند. غشای اسکلتی از جنس سلولز به فرمول C
6H
10O
5)
n) است که بر اثر
اسید سولفویک ،
هیدرولیز شده منجر به مولکولهاب گلوکز به فرمول (C
6H
12O
6) میشود مولکولهای سلولز ، شباهت به مولکولهای نشاسته دارند و تنها فرق آنها در این است که در نشاسته پیوند بین مولکولهای گلوکز ، پیوند α و در سلولز پیوند β است.
علاوه بر سلولز ، ترکیبات پکتیک مانند پکتوز و پکتین و همی سلولز و کالوز نیز در ترکیب دیواره دیده میشوند. غشای اسکلتی از دو بخش به نام دیواره نخستین و دیواره دومی تشکیل شده است. که دیواره نخستین جدار خارجی به حساب میآید و هر دو بخش از سه قسمت داخلی میانی و بیرونی تشکیل شده است. سلولهای سازنده اندامهای گیاهی در غشای اسکلتی به وسیله غشای میانی یا تیغه میانی به هم پیوسته و متصل میباشند که این تیغه از ترکیبات پکتیکی مانند پکتین تشکیل شده اند.
مباحث مرتبط با عنوان