کنیه وی ابوعمرو، پدر او معاذ و مادرش کبشه نام داشت. سعد حدود 32 سال قبل از هجرت، در میان طایفه « بنی عبد الاشهل » از
قبیله اوس در شهر یثرب (مدینه) در خانواده ای بزرگ به دنیا آمد. پدرش قبل از اسلام از دنیا رفت ولی مادرش عصر نبوت پیامبر اسلام را درک کرد و اسلام آورد.
او دارای پنج برادر به نامهای عمرو، اوس، زید و حارث و دارای سه خواهر بود. برادران وی در جنگ های زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در سپاه پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم حضور داشته اند و یکی از برادرانش (اوس بن معاذ) در
حادثه بئر معونه به شهادت رسید .
او مردی مدیر و مدبر و شجاع و شخصیتی بانفوذ در میان قبیله خود بود از این رو در همان دوران جوانی به مقام ریاست قبیله اوس برگزیده شد. سعد بن معاذ با هند دختر سماک ازدواج کرد و صاحب دو پسر به نام های عمرو و عبدالله شد. پس از پیمان اول عقبه و ماموریت
مصعب بن عمیر به مدینه، بزرگ طایفه بنی عبدالاسهل، به دست مصعب اسلام آورد.
اسلام سعد تاثیر شگرفی در گسترش آیین پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم در مدینه بر جای گذاشت به گونه ای که با تدبیر وی در یک روز تمامی مردم بنی الاسهل مسلمان شدند. (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 13، ص 272) او از آن هنگام تا زمان شهادت در راه گسترش و ترویج اسلام لحظه ای از پای ننشست و تردیدی به دل راه نداد و در تمامی صحنه ها حضور یافت .
در هنگام مراسم عقد اخوت اسلامی، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم بین او و
سعد بن ابی وقاص،
پیمان برادری استوار ساخت. در هنگام
غزوه بواط در سال دوم هجرت، حکومت مدینه از سوی پیغمبر به وی سپرده شد. در
جنگ بدر به همراه برادرش عمرو و فرزند برادرش حارث بن اوس حضور یافت و در آن نبرد فرمانده گروه محافظان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم را بر عهده داشت. در جنگ بدر هنگامی که پیامبر اسلام درباره آمادگی مسلمانان برای نبرد نظر خواهی و مشورت نمود
سعد انصاری چنین اعلام نظر کرد: « ای رسول خدا! ما به تو ایمان آورده و آماده فرمانیم، جان و مال انصار در اختیار تو است . . . اگر فرمان دهی که خود را به دریا زنیم، فرمان برداریم » پس از نبرد بدر، در
جنگ احد، غزوه بنی قینقاع، سریه قتل کعب بن الاشرف،
غزوه بنی نضیر شرکت کرد. آخرین صحنه رزم وی میدان حماسه خندق در یوم الاحزاب بود که از ناحیه بازو دچار آسیب شده بود و به مقام جانبازی نایل آمد.
مورخان نوشته اند که در جنگ خندق تیری به رگ اکحل (رگ حیاتی) سعد اصابت کرد که از شدت خون ریزی بی حال شده و در بستر بیماری افتاد. پس از پراکنده شدن لشگر احزاب، پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و سلم به فرمان خداوند حکیم، یهود بنی قریظه را که عهد شکسته و با مشرکان مکه در جنگ احزاب همکاری کرده بودند، محاصره نمود. آنان مدتی بعد به قضاوت سعد بن معاذ تن دادند.
سعد که در بستر بیماری بود خود را به آنجا رساند و درباره
بنی قریظه چنین داوری کرد: « مردان بالغ آنان کشته شوند، زنانشان اسیر و اموالشان میان مهاجرانی که در مدینه ملک و مالی ندارند تقسیم شود ». این حکم سعد مورد تائید پیامبر اکرم قرار گرفت. به هر روی سعد بن معاذ پس از این داوری بر اثر جراحت همان تیر، در سال پنجم هجرت در مدینه دار فانی را وداع گفت.
حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم در مراسم غسل و کفن و تشییع جنازه وی شرکت کرد و تجلیل فراوان به عمل آورد.
وی هنگام شهادت حدود 37 سال سن داشته است .
منابع:
الاستیعاب، ج 2، ص 27؛
الاصابه، ج 2، ص 27؛
اسدالغابه، ج 2، ص 273؛
الطبقات، ج 3، ص 420؛
قاموس الرجال، ص 65؛
اعیان الشیعه، ج 7، ص 230؛
