تقسیم بندی تودههای نفوذی
در
زمین شناسی ساختمانی ، تودههای نفوذی را بسته به وضعیت آنها نسبت به سنگهای مجاور، به دو دسته، توده های هم شیب و نا هم شیب تقسیم میکنند. هر یک از این گروهها، بسته به شکل و ابعاد توده، خود به گروههای کوچکتری تقسیم میشوند. معمولا در مجاورت توده نفوذی با سطح لایه بندی طبقات رسوبی یا
شیستوزیته سنگهای دگرگونی مجاور موازی باشد آن را توده نفوذی هم شیب و در غیر اینصورت، ناهم شیب میگویند.
توده های نفوذی هم شیب (Concordant)
مهمترین توده های نفوذی هم شیب، یعنی آنهایی که موازی سطح لایه بندی یا شیستوزیته سنگهای اطرافاند، به شرح زیر است:
سیل ها (Sills)
سیل ها، که به نام ورقه نیز خوانده میشوند، توده های نفوذی لایه ای شکلاند که به موازات لایه بندی یا شیستوزیته طبقات مجاور، تشکیل میشوند. گسترش سیل ها در بعضی موارد فوق العاده زیاد و ممکن است به چندین هزار کیلومتر مربع برسد. نکته جالب آن است که در بسیاری حالات، ضخامت سیل نیز تقریبا ثابت باقی میماند. بدیهی است سن سیل، همواره از سن سنگهای میزبان خود، کمتر است.
از نظر وضعیت، سیل ممکن است به حالت افقی، قائم و یا مایل دیده میشود و بدیهی است در هر حالت، تابع مشخصات لایه های اطراف خود میباشد. ضخامت سیل از چند سانتی متر تا چند صد متر ممکن است تغییر نماید. سیل ها ممکن است، ساده، مکرر، مرکب و یا تفریق شده باشند.
لاکولیت (Laccoliths)
لاکولیت ها توده های نفوذی عدسی شکل هستند که در فصل مشترک لایه ها نفوذ کرده طبقات رویی را به صورت گنبد در می آورند.
با توجه به تعریف لاکولیت در مییابیم که لاکولیت ها مشابه سیل ها هستند با این تفاوت که گسترش عرضی لاکولیت ها فقط چند برابر ضخامت آنهاست در صورتیکه در مورد سیل، ممکن است به چندین صد برابر برسد اصولا هر نوع توده نفوذی در حد فصل سیل و لاکولیت ممکن است یافت شود .
در حالت ایدهآل، ماگما از قسمت مرکزی لاکولیت نفوذ میکند و بدین ترتیب، لاکولیت متقارن است، در صورتی که این امر لزوما در همه حالات دیده نمیشود و در بعضی موارد ممکن است
ماگما از کناره لاکولیت نفوذ کند.
سنگهای آذرین تشکیل دهنده لاکولیت معمولا از نوع متوسط و بازی (مثل
آندزیت،
نفلین سیینیت ) میباشد.
لوپولیت ها (Lopoliths)
لوپولیت ها توده ها نفوذی وسیعیاند که در نتیجه نفوذ ماگما در ساختمانهای تشتکی شکل به وجود میآید. لوپولیت ها نیز در حالت ایدهآل از قسما مرکزی تغذیه میشوند و شیب فصل مشترک آنها با سنگهای میزبان به طرف داخل است. اما همیشه به این حالت نیستند و تنها وسعت زیاد و حالت تشتکی شکل، آنها را از سیل ها متمایز میسازد.
فاکولیت ها (Phacoliths)
فاکولیت ها توده های نفوذی کوچکی هستند که به شکل عدسی، در خطالراس
تا قدیس ها و یا در خطالقعر
ناودیس ها تشکیل میشوند.
بایستی توجه داشت که تنها در حالاتی فاکولیت ها جزء ساختمانهای اولیه سنگهای آذرین به شمار میآیند که سنگها، قبلا به صورت تاقدیس یا ناودیس چین خورده باشند و در حالتی که یک توده نفوذی مثل سیل، همراه با طبقات میزبان خودچین بخورد، ساختمان حاصله را بایستی در گروه ساخت های ثانویه، طبقه بندی کرد. در بسیاری حالات، ماگمای تشکیل دهنده فاکولیت از نوع بازی میباشد.
توده های نفوذی ناهم شیب (Discordant)
توده های نفوذی ناهم شیب، آنهاییاند که نسبت به امتداد لایه بندی یا شیستوزیته سنگهای اطراف موازی نیستند مهمترین ساخت های این گروه به شرح زیر است:
دایک ها (Dikes)
دایکها، توده های نفوذی لایه ای شکلی اند که طبقات اطراف خود را قطع میکنند. دایکها غالبا در نتیجه تزریق ماگما در داخل شکستگی سنگها به وجود میآیند. در حقیقت فرق دایک و سیل، تنها در نحوه قرار گرفتن این توده ها نسبت به طبقات اطراف است و در مورد آنها نیز همانند سیل ها، می توان انواع ساده، مکرر و مرکب و تفریق شده را تشخیص داد.
ضخامت دایکها معمولا چند سانتی متر تا چند متر است ولی در بعضی موارد میتوان داکهای خیلی نازک یا خیلی ضخیم را نیز مشاهده کرد. گسترش دایکها نیز متفاوت است و در بعضی موارد میتوان تا چندین کیلومتر یک دایک را تعقیب کرد.
دایکهای حلقوی (Ring dikes)
دایکهای حلقوی، در نتیجه نفوذ ماگما در شکستگی هایی که به شکل مخروط های متحدالمرکز قرار گرفتهاند، تشکیل میشوند. مقطع این دایکها اغلب دایره یا بیضی است و فصل مشترک آنها با سنگهای دربرگیرنده، شیبدار یا به حالت قائم است. قطر اینگونه دایکها نیز متغیر و به طور متوسط حدود 10 کیلومتر است و دایکهای به قطر 20 کیلومتر نیز دیده شده است. ضخامت متوسط این دایکها را میتوان 500 متر در نظر گرفت.
دودکش های آتشفشانی (Volcanic Vents)
قسمت هایی از ماگما را که در داخل
دودکش آتشفشانی منجمد میشود، بایستی جزو توده های نفوذی ناهم شیب منظور کرد. فصل مشترک دودکشهای آتشفشانی با سنگهای اطراف، اغلب به حالت قائم و یا با شیب زیاد است. مقطع آنها نیز غالبا دایرهای و گاهی نیز به حالت غیر مشخصی است. قطر دودکش های آتشفشانی متفاوت است. و از چندین 10 متر تا 5/1 کیلومتر تغییر میکنند.
باتولیت ها (Batholiths)
باتولیتها تودههای نفوذی بزرگی هستند که قسمت بالایشان به شکل گنبد است. براساس مطالعات انجام شده، گسترش باتولیت ها با عمق زیاد میشود. به عبارت دیگر، فصل مشترک این تودههای نفوذی با سنگهای اطراف، به طرف خارج توده، شیب دارد.گسترش باتولیتها زیاد و عموما بیش از 100 کیلومتر مربع است. جنس سنگهای تشکیل دهنده باتولیت، معمولا سنگهای اسیدی و بخصوص
گرانیت و
گرانودیودیت میباشد.
استوکها (Stooks)
استوک ها نیز تودههای نفوذی مشابه باتولیتهااند ولی وسعت آنها از 100 کیلومتر مربع کمتر است. شکل کلی استوکها نامنظم است و در بعضی موارد، به حالت کم و بیش استوانهای دیده میشوند.
ماگمای تشکیل دهنده استوکها معمولا از نوع متوسط تا بازی است.
موضوعات مرتبط:
منبع
حسن مدنی- زمین شناسی ساختماتن و تکتونیک- بهار 82- جهاد دانشگاهی علامه طباطبایی