زید بن دثنه انصاری خزرجی بیاضی، از طایفه بنی بیاضه و از قبیله خزرج و از مردم مدینه بود وی همانند بسیاری از مردم مدینه در هنگام هجرت رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به اسلام گروید رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مراسم پیمان برادری بین وی و خالد بن ابی بکیر، عقد اخوت اسلامی بست.

زید در جنگ بدر و جنگ احد، پیامبر خدا را همراهی کرد او در مدت چهار سالی که عمرش را در اسلام سپری کرد، به مرتبه ای از بینش و ایمان دست یافت که از سوی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم به عنوان معلم قرآن و احکام برگزیده شود.
وی به همراه چند تن از نخبگان اصحاب پیامبر برای آموزش قرآن و احکام به سوی قبایل اطراف مدینه ماموریت یافتند ولی در منطقه رجیع با شبیخون و هجوم ناجوانمردانه قبایل عضل و قاره قرار گرفتند؛ در آن حادثه که در تاریخ به « حادثه رجیع » معروف گشته، چند تن از یاران او به شهادت رسیدند ولی زید و خبیب بن عدی به اسارت مشرکان در آمدند.

مردان نیرنگ باز عضل و قاره او را در مکه به صفوان بن امیه فروختند زید مدتی در مکه زندانی بود و در زندان شب ها به عبادت و روزها به روزه داری مشغول بود، وی در دوران اسارت از خوردن گوشت ذبح شده مشرکان خودداری می کرد. پس از سپری شدن ماههای حرام، مشرکان قریش، زید بن دثنه را جهت به دار کشیدن به تنعیم آوردند.

او قبل از شهادت رخصت طلبید و دو رکعت نماز خواند و پس از آن در پاسخ مشرکان گفت: علاقه من به رسول خدا وصف ناشدنی است؛ من هیچگاه دوست ندارم حتی سوزنی بر بدن پیامبر فرود آید ولی من در خانه ام در آسایش باشم! سرانجام، مشرکان سنگدل مکی زید بن دثنه و همرزم وی خبیب بن عدی را بربلندای چوبه دار تیر باران ساختند.

منابع:
اسدالغابه، ‌ج 2،‌ ص 286؛ الاستیعاب، ج 1،‌ ص 554؛ الاصابه، ‌ج 1، ص 565؛ الوانی الباقیات، ج 15 ص 45؛ قاموس الرجال، ج 4، ص 547؛ المغازی، ‌ج 1، ص 363 - 354