در مفهوم بیولوژیکی به روند تنظیم گیاهان در گروههای مرتب که دارای رابطه سلسله مراتبی با همدیگر هستند، رده بندی یا طبقه بندی یا Classification گفته می‌شود.

اطلاعات اولیه

در نظام رده بندی گروههایی که اصطلاحا واحدهای رده بندی نامیده می‌شوند، مانند گونه ، جنس ، تیره و ... گروههایی هستند که هر گروه بزرگتر شامل چندین گروه کوچکتر از خود است و شباهت افراد به هم در گروههای کوچکتر بیش از گروههای بزرگتر است. علم رده بندی گیاهان در واقع رده بندی تمام اطلاعاتی است که در مورد علوم گیاهی وجود دارد. مطالعه خیل عظیم گیاهان که امروزه نزدیک 300 هزار گونه دارند، بدون رده بندی آنها امری امکان ناپذیر است.

شناخت گیاهان و تعیین نام آنها در حد گونه که ارزش کلیدی برای انجام هر نوع مطالعات در علوم گیاهی دارد، آشنایی با علم رده بندی را امری غیر قابل انکار می‌سازد. دانش رده بندی سابقه‌ای به قدمت تاریخ انسان دارد، ولی رده بندی عملی که از 150 سال پیش شروع شده است، هر روز با پیشرفت علم عملی‌تر شده و تکامل بیشتری پیدا می‌کند.

رده بندی مصنوعی

این نوع رده بندی بر اساس تغییرات یک یا دو صفت تنظیم می‌گردد، مانند رده بندی گیاهان بر اساس تعداد پرچمها و یا تعداد خامه‌های گل یا فصل گلدهی و ... . اولین رده بندی مصنوعی بوسیله لینه انجام گرفت. لینه گیاهان را بر اساس تعداد پرچمهای آنها به 24 گروه تقسیم کرد و برای هر گروه یک نام علمی پیشنهاد کرد. بطور مثال Monodria برای یک پرچمی‌ها ، Diandria برای دو پرچمی‌ها و ... .

استفاده از این روش و استقبالی که در آن موقع از آن به عمل آمد، به خاطر سهولت کار بود. با توجه به افزایش تعداد گیاهان ، این روش کاربرد وسیع خود را از دست داد و امروزه فقط در تدوین کلیدهای گیاه شناسی و برای تفکیک تعداد معدودی از گیاهان یک منطقه بکار می‌رود.

اشکالی که بر رده بندی مصنوعی وارد است این است که گاهی گیاهانی در یک گروه قرار می‌گیرند که فاقد شباهتهای ظاهری و روابط خویشاوندی هستند. بطور مثال در گروه دو پرچمی‌ها ، درخت بید و سیزاب قرار می‌گیرند که فاقد هر نوع خویشاوندی و یا شباهت ظاهری هستند.

رده بندی طبیعی

در این رده بندی سعی می‌شود گیاهانی که دارای شباهتهای ظاهری و داخلی بیشتری در بین خود هستند، در گروههای مشترک قرار بگیرند. از جمله صفاتی که در رده بندیهای طبیعی مورد استفاده قرار می‌گیرند، عبارتند از : شکل ظاهری گیاه ، ساختمان دستگاههای رویشی ، نظام استقرار برگ در روی ساقه ، وجود یا فقدان گوشوارک ، فرم پهنک برگ. این موارد غالبا صفاتی هستند که به عنوان معیار شناسایی گیاهان و تعیین میزان خویشاوندی ، انتخاب می‌شوند.

در این رده بندی گونه ، واحد پایه است و برای توصیف یک گونه منحصرا نمی‌توان از یک صفت استفاده کرد، بلکه باید صفات دیگری را نیز بر این صفات افزود تا بتوان گیاهان را از هم تشخیص داد. همه صفات مشخص کننده یک گروه از ارزش یکسان برخوردار نیستند. بنابراین ارزیابی هر یک از صفات و ترجیح دادن برخی به برخی دیگر ، مربوط به خلاقیت ذهن گیاه شناس است.

از گیاه شناسانی که رده بندی طبیعی را ابداع کردند، می‌توان به گیاه شناس فرانسوی Dejussieu و Decandole دوکاندول ، گیاه شناس سوئدی ، اشاره کرد. آخرین نوع از این رده بندی ، رده بندی مربوط به دو گیاه شناس به نامهای Bentham _ Hooker می‌باشد که در کتاب خود قریب به هفت هزار جنس و 97 هزار گونه را معرفی کردند. در رده بندی آنها گیاهان به ترتیب در گروههای دولپه‌ای ، بازدانگان و تک‌لپه‌ایها مورد مطالعه قرار می‌گیرند. علی‌رغم قرار گرفتن بازدانگان بین دولپه‌ایها و تک‌لپه‌ایها که یکی از ایرادهای این رده بندی است، این رده بندی امروزه در اکثر موسسات گیاه شناسی استفاده می‌شود.

رده بندی تکاملی

رده بندی اینکلر _ پرانتل (Engle _ Prantle)

روشی است که در عین برخورداری از ویژگیهای یک رده بندی طبیعی (شباهت ظاهری) ، اصول و معیارهای حاکم بر روند تکاملی گیاهان را نیز مورد توجه قرار می‌دهد و اولین رده بندی تکاملی به شمار می‌رود. در این روش نهاندانگان به دو گروه تک‌لپه ، دولپه تقسیم می‌شوند و در این رده بندی ترتیب قرار گرفتن گروههای گیاهی به صورت بازدانگان ، تک لپه‌ایها و دو لپه‌ایها است.

رده بندی بسی (Bessey) یا نظریه رانالی

ترتیب قرار گرفتن گروههای مختلف در این رده بندی به صورت بازدانگان ، دو لپه‌ایها و تک لپه‌ایها می‌باشد که این ترتیب مورد قبول اکثریت گیاه شناسان است. به نظر بسی آلاله‌گان ، منشا پیدایش سایر نهاندانگان هستند. در رده بندی بسی ، آلاله‌گان در 3 مسیر مختلف تحول پیدا می‌کنند: در یک مسیر تک‌لپه‌ایها را بوجود می‌آورند و در دو مسیر دیگر ، انواع دولپه‌ایها را ظاهر می‌سازند.

رده بندی هاچنسون (Hutchinson) یا نظریه ماگنولیایی

هاچنسون در رده بندی خود ، گیاهان را به دو گروه علفی (Hebraize) و چوبی (Lignosae) تقسیم می‌کند و معتقد است که گیاهان گروه علفی از تحول آلاله‌گان ایجاد شده‌اند، ولی گیاهان متعلق به گروه چوبی از تحول ماگنولیالها بوجود آمده‌اند. این رده بندی نسبت به سایر رده بندیها از ارزش کمتری برخوردار است. نظریه هاچنسون مبتنی بر 22 اصل است که برخی از آنها عبارتند از:

• تکامل ، روندی دو سویه است که از سویی به نگهداری صفات گرایش دارد و از سوی دیگر به کاهش و انقراض آنها منجر می‌شود.
  
  
• تکامل در همه اعضای گیاه همزمان روی نمی‌دهد.
  
  
• درختان و درختچه‌ها در بین گیاهان هر تیره نسبت به انواع علفی ، قدیمی‌تر هستند.
  
  
• گلهای منظم ، نسبت به گلهای نامنظم قدیمی‌تر هستند.
  
  
• پیوسته گلبرگها نسبت به جداگلبرگها ، جدیدتر هستند.
  
  
• وجود پرچمها و برچه‌های فراوان و استقرار مارپیچی آنها در سطح نهنج صفاتی قدیمی هستند.
  
  
• گلهای منفرد از گلهای مجتمع ، ابتدایی‌تر هستند.

رده بندی عددی

روشی است که درجه تشابهات بین موجودات زنده را با بکار گرفتن معیارهای عددی بررسی می‌کند و نتیجه تجزیه و تحلیل این معیارها را اساس رده بندی قرار می‌دهد.

• در رده بندی عددی ، صفات موفولوژیکی در درجه اول اهمیت قرار دارند، زیرا سهل‌الوصول‌تر و آسانتر از سایر صفات قابل بررسی هستند.
  
  
• در رده بندی عددی ، صفات مورفولوژیکی از ارزشی یکسان برخوردار هستند و معمولا صفات هم ساخت (Homologus) با یکدیگر مقایسه می‌شوند.
  
  
• در این روشها ، حداقل 60 صفت و یا در حد ایده‌آل 80 تا 100 صفت مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و سپس با استفاده از ماشینهای حساب و رایانه ، منحنی‌ها و دیاگرامهای مربوطه ، ترسیم می‌شوند.

جدول شاخه بندی گیاهان

نام فارسی شاخه نام علمی شاخه رده‌های موجود در آن شاخه ریسه‌داران Tallophyta جلبکها و قارچها شاخه خزه‌ایها Bryophyta خزه‌ها ، جگرواشها و شاخ‌واشها شاخه نهانزادان آوندی Pteridophyta پنجه گرگیان ، دم اسبیان و سرخسها شاخه گیاهان دانه‌دار Spermatophyta بازدانگان و نهاندانگان

مباحث مرتبط با عنوان

• بازدانگان
• خزه ها
• جلبکها
• رده بندی تک‌لپه‌ایها
• رده بندی دولپه‌ایها
• روش نامگذاری علمی گیاهان
• سیستماتیک گیاهی
• قارچها
• گیاه شناسی
• نهانزادان آوندی
• نهاندانگان

موجوداتی که در تقسیم بندی میان گیاهان قرار می‌گیرند

تالوفیتها

این گروه گیاهی بسیار ساده ، ابتدایی ، غالبا تک سلولی و به اصطلاح پروتوفیت بوده معمولا تشکیل توده‌های سلولی به نام ریسه یا تال را می‌دهند. سلولهای سازنده تال ، همه یک شکل و یکنواخت و هریک مستقل از دیگری بوده و با آنکه در کنار هم قرار دارند، هیچگونه ارتباط فیزیولوژیکی بین آنها وجود ندارد، همچنین فاقد هرگونه اختصاصات بافتی هستند. ریسه یا تال تالوفیتها بافت خاصی نیست و به همین علت هم این گروه گیاهی (تالوفیتها) را گیاهان سلولی می‌گویند. از گیاهان سلولی شاخه‌های زیر وجود دارند.

باکتریها

گیاهان تک سلولی ، میکروسکوپی و فاقد کلروپلاست هستند. باکتریها موجودات بسیار ریزی هستند که با چشم عادی و غیرمسلح دیده نمی‌شوند و همیشه دارای اشکال ثابت نبوده و شکل آنها با ساختار ، واکنش محیط ، دما ، سن و بعضی عوامل دیگر بستگی دارد. سلول باکتری دارای هسته بسیار کوچک و اکثرا غیر قابل مشاهده ، سیتوپلاسم ، واکوئل ، دیواره سلولی و عده‌ای از آنها دارای کپسول یا پوشینه می‌باشند. عده‌ای از باکتریها دارای کلروفیل در سیتوپلاسم خود بوده و اتوتروف می‌باشند.

فلاژله‌ها

فلاژله‌ها ابتدایی ترین تک سلولی‌ها هستند که می‌توان برخی از آنها را جز سلسله گیاهی به حساب آورد.

جلبکها

رستنی‌های دارای کلروپلاست هستند. کلروپلاست این گروه را غالبا مواد یا ذرات رنگی قرمز ، قهوه‌ای یا آبی می‌پوشاند. جلبکها به گروه دیاتومه‌ها که تک سلولی و پوسته سیلیسی دارند و جلبکهای آبی ، جلبکهای قهوه‌ای ، جلبکهای سبز و جلبکهای قرمز تقسیم می‌شوند. جلبکها 1800 جنس و 2100 گونه دارند که از نظر شرایط زیست ، اندازه ، ساختار بیولوژیکی و فیزیولوژیکی و تولید مثل با یکدیگر متفاوت اند. جلبکها اکثرا آبزی بوده ، بطور شناور و یا چسبیده به کف یا تکیه گاه در آب قرار می‌گیرند. جلبکهای کوچک میکروسکوپی و شناور در آب را فیتوپلانکتون گویند. جلبکها با عمل فتوسنتز بر اکسیژن محیط افزوده ، از این راه موجب تصفیه آبهای آلوده و فاضلابها می‌شوند.

قارچها

رستنی‌های انگل یا ساپروفیت فاقد کلروفیل هستند. برخی از صفات قارچها به صفات جانوران و برخی دیگر شبیه صفات گیاهان است. قارچها برخلاف باکتریها و عده‌ای از جلبکها هسته مشخص دارند. مواد ذخیره‌ای در قارچها به شکل گلیکوژن و یا چربی است و چون فاقد کلروفیل هستند نمی‌توانند مستقیما کربن هوا را جذب کرده ، از آن مواد لازم برای رشد خود را بسازند. قارچها مجبورند، کربن لازم را برای ادامه حیات از موادی مانند گلوسیدها که در ترکیب شیمیایی آنها کربن وجود دارد بدست آورند. عده‌ای از قارچها کربن و ترکیبات آن را از بدن جانوران یا گیاهان می‌گیرند و عده‌ای دیگر روی مواد آلی و بازمانده گیاهان یا لاشه جانوران و یا کود به سر برده ، مواد غذایی را از آنها اخذ می‌کنند. بنابراین همه قارچها هتروتروف می‌باشند.

گلسنگ‌ها

گلسنگ‌ها رستنی‌هایی مشترک از یک قارچ و یک جلبک اند که زندگی مشترک باهم دارند. هر جلبک با هر قارچ نمی‌تواند تشکیل گلسنگ بدهد. قارچهایی که در تشکیل گلسنگها شرکت دارند خود به تنهایی قادر به ادامه زندگی مستقل در طبیعت نیستند. بنابراین همیشه گونه مشخصی از یک قارچ یا گونه مشخصی از یک جلبک تشکیل یک گلسنگ می‌دهند. در زندگی اشتراکی این دو ، جلبکها به علت داشتن کلروپلاست عمل کربن گیری انجام داده در ساختن مواد آلی شرکت دارند و قارچها با جذب آب و مواد معدنی بخشی از آن را در اختیار جلبک قرار داده، جلبک نیز به نوبه خود مقداری از مواد آلی ساخته شده را در اختیار قارچ می‌گذارد. بدین ترتیب بین این دو گیاه زندگی همزیستی برقرار می‌گردد.

کاراسه یا کاروفیتها

کاراسه یا کاروفیتها گروه مخصوصی از جلبکها هستند که تکاملی بیشتر از بقیه جلبکها داشته ، امروزه فقط در آبهای شیرین می‌رویند.

بریوفیتها

بریوفیتها گیاهانی فاقد ساقه ، ریشه واقعی ، گل و برگ و آوند بوده ، غالبا اندامهای برگی شکل دارند. دستگاه زایای ماده در این گروه گیاهی به صورت آرکگن است. بریوفیتها ، شامل خزه‌ها و هپاتیک‌ها هستند و این گیاهان برخلاف گیاهان دانه دار و آوندی که از یک رویش تخم حاصل می‌شوند، از رشد اسپور نتیجه شده ، اندام برگی ، محور و ریشه در این گیاهان در حقیقت نوعی ریسه یا تال به اشکال متفاوت به حساب می‌آیند. به عده‌ای از بریوفیتها که ریسه یکنواخت دارند، بریوفیتهای ریسه دار می‌گویند. بیشتر در کنار چشمه‌ها ، روی چوب و تنه درختان جنگلها و دره‌های مرطوب زندگی می‌کنند.

نهان زادان آوندی

نهان زادان آوندی که به این گروه پتریدیوفیت هم می‌گویند در دارا بودن ریشه ، ساقه ، برگ واقعی و بالاخره آوند نسبت به گروههای قبلی تکامل یافته ترند. در نهادن زادان آوندی دستگاه زایشی بر خلاف دستگاه رویشی تکامل چندانی نداشته ، تولید مثل همانند گروه قبل بوسیله اسپور یا هاگ انجام می‌گیرد. بنابراین این گیاهان فاقد دانه یا بذر هستند. گروه نهان زادان آوندی شامل راسته‌های زیر هستند.

لیکوپودیالها یا پنجه گرگیان

لیکوپودیالها یا پنجه گرگیان که انشعابات ساقه در آنها دو شاخه‌ای است و امروزه همگی گیاهان علفی هستند.

اکی ستالها یا دم اسبیان

این گیاهان ، غالبا گیاهان علفی بوده ، دارای ساقه‌های بند بندی با انشعاباتی چرخه دار یا فراهم هستند.

پتریدالها یا سرخسها

امروزه همه آنها علفی بوده ، انشعاباتی کناری دارند. گروهی از اجداد آنها به صورت سرخسهای دانه دار در ادوار گذشته تکامل پیدا کردند. ولی همه از پهنه رویشی جهان محو شدند و فقط آثاری از آنها به صورت فسیل باقی مانده است. سرخسهای امروزی هیچ ارتباطی با سرخسهای دانه دار ندارند.

پروفانروگامها یا دانه داران ابتدایی

پروفانروگامها یا دانه داران ابتدایی بازدانگان مقدماتی به شمار می‌آیند. از این گروه گیاهی امروزه دو راسته باقی مانده که یکی شامل یک تیره و چند جنس و دیگری یک تیره تک گونه‌ای است که این دو راسته شامل سیکادالها و ژنکیوآلها می‌باشد.

بازدانگان حقیقی یا مخروطیان

این گروه امروزه تیره‌های متعددی با 500 گونه داشته ، در دو نیمکره شمالی و جنوبی می‌رویند.

گروه حد واسط بازدانگان و نهان دانگان یا کلامیدوسپرم

گروه مزبور شامل راسته‌های ولویتچیال ، گنه تال و افورال است. گروه پرو فانروگامها و بازدانگان و کلامیدوسپرمها مجموعا در یک گروه بزرگتری به نام ژیمنوسپرم به معنی بازدانه قرار می‌گیرند. در این گروه گیاهی تخمکها در برچه‌های باز قرار داشته ، فاقد تخمدان (برچه بسته) پوشاننده تخمک هستند.

نهان دانگان یا آنژیوسپرم

در این گروه گیاهی دانه در محفظه مسدود تخمدان و به صورت پوشیده قرار دارد. نهان دانگان در حال حاضر عالی ترین و فراوان ترین رستنی‌های سطح کره خاکی هستند. دستگاه زایشی آنها به صورت گل تکامل یافته است. نهان دانگان را برحسب تعداد لپه‌ها که یک یا دو عدد است به تک لپه‌ایها و دولپه‌ایها تقسیم می‌کنند. دولپه‌ایها به نوبه خود به بی گلبرگان یا دارای گل فاقد پوشش (آپتاله) و جداگلبرگان (دیالی پتاله) و پیوسته گلبرگان (گاموپتاله) تقسیم می‌شوند.

مباحث مرتبط با عنوان

• بریوفیت
• پتریدیوفیت
• تخمک
• دستگاه زایشی گیاهان
• ریسه
• ژنکیوآل
• سرخس
• سیکادال
• گروه نهان زادان آوندی
• گیاهان تک سلولی
• گیاهان تک لپه‌ای
• گیاهان دولپه‌ای