معرفی ذره آلفا
آلفا ذرهای حاوی دو
پروتون و دو
نوترون است، البته این ذره ،
هسته اتم هلیوم میباشد. همانطوری که معلوم است این ذره باردار بوده و جرم بزرگتری نسبت به ذرات دیگر مثل بتا دارد. وجود چنین ویژگیهایی در این ذره باعث میشود که در ماده هدف کمتر نفوذ کند ولی در عوض به خاطر
بارهای الکتریکی قابل ملاحظهاش
عمل یونیزاسیون بیشتری ایجاد کند.
تاریخچه
ذرات آلفا را در ابتدا بهعنوان کمنفوذترین تابشهایی که از مواد طبیعی گسیل میشوند، شناسایی کردند. در سال 1903 ،
رادرفورد نسبت بار به جرم آنها را با استفاده از انحراف ذرات آلفایی حاصل از
واپاشی رادیم در میدانهای الکتریکی و مغناطیسی تعیین کرد. علیرغم مشکل بودن این آزمایشهای اولیه ، نتیجه رادرفورد 25 درصد بیش از مقدار پذیرفته شده فعلی بود و در سال 1909 رادرفورد نشان داد همانطور که حدس زده میشد، ذرات آلفا واقعا از هستههای
هلیم تشکیل شدهاند.
درفروپاشی α ، هسته ، ذرهای شامل دو پروتون و دو نوترون منتشر میکند. این نشر منجر به کسر 4 واحد
عدد جرمی و 2 واحد
اتمی از
رادیو نوکلوئید میشود.
هستههای آلفا دهنده
هستههایی که جرمهای آن از 150 بزرگتر است از نظر تئوری نسبت به نشر آلفا ناپایدار هستند. ولی از نشر کنندههای آلفا که بطور طبیعی رخ میدهند دارای عدد اتمی بزرگتر از 83 هستند. تعداد معدودی نشر کننده آلفای طبیعی در
ناحیه خاکهای نادر در
جدول تناوبی وجود دارند (مثل
148SM ،
a47Sm ،
144Nd ).
محدوده نیم عمر نشرکنندههای آلفا
محدوده نیم عمر اندازه گیری شده برای
نشرکنندههای آلفا بسیار گسترده است، و از چند میکرو ثانیه تا 10 سال را در بر میگیرد، ولی محدوده انرژی آلفا خیلی کوچک بوده و معمولا بین 5 الی 7 میلیون الکترون ولت برای هستههای سنگینتر و بین 1 الی 2.5 میلیون الکترون ولت برای نشرکنندههای آلفای خاکهای نادر تغییر میکند.
ذرات آلفا با انرژیهای مجزا منتشر میگردند، یعنی یک رادیو نوکلوئید خاص ، تنها ذرات آلفا با چند انرژی ویژه ایجاد میکند. نمودار تعداد ذرات آلفا بر حسب انرژی حاوی قلههای پهنی است که پهنای موجود بدلیل
اصل عدم قطعیت و عوامل آزمایشی است.
حالتهای مختلف فروپاشی ذره آلفا از یک هسته اولیه به یک هسته تولید شده: ممکن است برای یک رادیو نوکلوئید چندین حالت فروپاشی مشاهده گردد، یا ممکن است یک حالت فروپاشی آن چندین سطوح مختلف انرژی از هسته ایجاد شده را داشته باشد. از روی قلههای موجود در طیف مربوطه به فروپاشی α ، هر قله نشانگر درصد نسبی فروپاشی رخ داده بوسیله هر حالت موجود در فروپاشی یک هسته اولیه به یک
هسته ایجاد شده است.
انرژی همراه ذره آلفا
انرژی واقعی همراه با ذره آلفا دقیقا معادل کل
انرژی گذاری است. بدلیل اینکه هسته ایجاد شده از این فروپاشی پس زنی دارد. انرژی پس زنی همراه با هسته ایجاد شده ، در نتیجه نیاز به
بقا اندازه حرکت در سیستم است. این عمل پس زنی مشابه پس زنی تفنگ در هنگام
شلیک گلوله است.
شدت پرتوگیری از پرتوزاهای آلفا
چون انرژی پرتوهای آلفا سریعا جذب محیط میشود و پرتو متوقف میگردد، لذا تعیین شدت این پرتوها در اطراف چشمه مولد پرتو آلفا قابل محاسبه نیست، ولی میتوان شدت جذب آنها در محیط تحت تابش را حساب کرد.
چنانکه اشاره شد آلفا ذره باردار (سنگین) است. ذرات باردار سنگین ابتدا از طریق
یونیزاسیون با ماده برهمکنش میکنند. برای ذرات با انرژی بالا ، ممکن است
واکنشهای هستهای نیز دارای اهمیت باشند.
ذرت باردار سنگین ، بسیار سنگینتر از الکترونهایی میباشند که با آنها برهمکنش میدهند. بنابراین آنها در اثر این برهمکنشها به میزان قابل ملاحظهای منحرف نشده و مسیر ذره از میان یک جذب کننده نسبتا مستقیم است. با وجود این ،
برخوردهای الاستیک با هستههای جذب کننده به ندرت منجر به انحرافهای قابل ملاحظه ذرات اختصاصی از یک مسیر مستقیم میشود.
پرتو آلفا ضمن عبور از درون اتمها آنها را یونیزه و یا تحریک میکند و در این عمل هر بار مقداری از انرژی خودش را از دست میدهد. به علت سنگین و پرانرژی بودن ، ذره آلفا مجبور است که در طول مسیر کوتاهش همه انرژی خود را از دست بدهد، یعنی
شدت یونسازی آن خیلی زیاد است. برای بیان کمیت شدت یونسازی ،
یونسازی ویژه تعریف شده است که آن تعداد از یونهایی است که در هر سانتیمتر از طول مسیر پرتو بوجود میآید.
مقدار یونسازی ویژه هر پرتو ، تابع درجه حرارت محیط و انرژی و سرعت پرتوها است. چون در طول مسیر به مرور از سرعت و انرژی پرتو کاسته میشود، لذا میزان یونسازی ویژه آن در ابتدا و در انتهای مسیر تفاوت زیادی دارد. در حقیقت علت این امر احتمال برخورد کمتر در سرعتهای زیاد و احتمال برخورد بیشتر در سرعتهای کمتر است.
برد ذره آلفا در ماده
میزان فاصلهای که ذره آلفا در ماده جذب کننده تا نقطه رسیدن به
انرژی جنبشی متوسط محیط طی میکند به برد تلقی میشود. مقدار برد برای ذره معین مثل آلفا در یک جذب کننده خاص مقداری تغییر نشان خواهد داد، چرا که پدیدههای از دست دادن انرژی توسط ذره بطور تصادفی رخ داده و همچنین مقدار حقیقی این کاهش انرژی به برهمکنش متغیر است این تغییرات منجر به پدیدهای به نام
انحراف برد میشود. تعریف دقیق برد با در نظر گرفتن
پدیده تفرق صورت میگیرد. برد میانگین ضخامتی از جذب کننده است به نصف ذرات آلفای فرودی را متوقف می کند.
عوامل موثر در برد ذرات باردار
ذرات باردار عموما در مواد با عدد اتمی بالا بدلیل تعداد بیشتر الکترونهایی که با آنها برهمکنش میدهند، دارای برد کوتاهتری هستند. ذرات با انرژی بالا بردهای طولانیتری نسبت به ذرات با انرژی کم هستند، چرا که به برهمکنشهای بیشتری برای پراکندن انرژی نیاز است. بار بیشتر روی
ذره منجر به کاهش برد میگردد، چرا که بارهای چندگانه موجب افزایش
برهمکنشهای کولنی با
الکترون ماده جذب کننده میشود.
یک ماده با جرم بزرگتر ، برد کوتاهتری از یک ذره با جرم کمتر با همان
انرژی جنبشی دارد. این حالت میتواند بوسیله زمان افزایش یافته برهمکنش توضیح داده شود، چرا که یک ذره سنگین آرامتر از یک ذره سبک با همان انرژی جنبشی حرکت میکند.
منشا تولید ذرات آلفا
در هستههای سنگین آهنگ افزایش
نیروی دافعه کولنی از
نیروی بستگی هسته بر حسب افزایش z بیشتر میشود و این امر ، عامل اصلی گسیل آلفازا بر اساس دافعه کولنی میباشد. ذره آلفا ساختار پایدار و مقیدی دارد و در مقایسه با اجزای تشکیل دهنده آن جرمی نسبتا کم دارد. در مقایسه با ذرات دیگر ، واپاشی خودبخود از لحاظ انرژی فقط برای ذره آلفا امکانپذیر است.
آشکارسازی ذرات آلفا
در
آشکارسازی ذرات آلفا اگر منبع آلفا را در بیرون آشکارساز در نظر بگیریم، از آنجا که برد ذرات آلفا بسیار کوچک است، شمارندهها باید دارای دریچه خیلی نازک باشند. انرژی ذرات آلفای چشمههای رادیواکتیو بین 4 تا Mev 10 است. بنابراین ضخامت دریچه اگر کمی کوچکتر از برد ذرات آلفا با انرژیهای Mev 4 باشد، برای آشکارسازی آلفا مناسب خواهد بود.
آشکارساز گایگر مولر قادر است حتی با یک زوج .... ایجاد شده در داخل آن یک پالس خروجی بدهد. بنابراین اگر اشعه بتواند وارد حجم حساس آن شود، شمرده خواهد شد. بدین ترتیب ، شمارندههای گایگر برای تابشهای یونیزان که انرژی آنها تا حداقل 30ev میباشد، دارای کارایی یا راندمان 100 درصد میباشند. بههر حال ، این کارایی وقتی بدست میآید که چشمه بتواند در داخل شمارنده قرار داده شود. حتی در چنین حالتی باید تصحیح مربوط به اثرات دیواره انجام شود.
قدرت نفوذ پرتوهای آلفا بسیار کم است. بطوریکه برد پرانرژیترین آنها در هوا از چندین سانتیمتر تجاوز نمیکند. برای مثال ، مقدار آن در آب فقط در حدود چند میکرون است. اگر
منبع رادیواکتیو پخشکننده پرتوهای آلفا در نقطهای قرار داده شود و در مقابل آن
آشکارساز مناسبی که به
دستگاه شمارندهای وصل است، گذارده شود، ملاحظه میشود که با افزایش فاصله بین منبع تشعشع و آشکارساز ، از فاصله زمانی مشخص به بعد ، از تعداد پرتوهایی که شمارنده نشان میدهد، به سرعت کاسته میشود و نهایتا این تعداد به صفر میرسد.
علت این است که چون پرتوهای آلفای ناشی از یک نوع منبع ، همانرژی بوده و جرم آنها زیاد است، لذا طول مسیرشان یکسان و بطور مستقیم است. ولی به علت اینکه هر ذره بطور مستقل انرژی خودش را از دست میدهد، بنابراین ، انرژی همه آنها در آخر مسیر یکسان نمیباشد و برد بعضی از آنها کمی با هم تفاوت دارد. از طرف دیگر ، باید توجه داشت که انرژی این پرتوها در اواخر مسیرشان کم میشود و ممکن است بعضی از پرتوها در برخورد با هسته انتهای جسمی مانند هوا تغییر مسیر داده، از دسته شعاع مورد اندازهگیری خارج شده و به آشکارساز نرسند.
مباحث مرتبط با عنوان