حسن بن زید
« 270- 250ق / 884 - 864 م»
حسن بن زید بن اسماعیل، بنیانگذار علویان زیدیه، در
ری اقامت داشت که بنا به توصیه سید محمد بن ابراهیم علوی، اهالی و بزرگان
دیلم و
طبرستان با وی بیعت کرده او را به فرماندهی خود در نبرد با طاهریان و عمالشان در منطقه برگزیدند.
اعیان و بزرگان دیلم، کلار و رویان در قریه سعید آباد به استقبال حسن بن زید رفتند «رمضان 250 ق /
مارس 884 م» و با او بیعت نمودند که به دنبال این بیعت، عُمالِ محمد بن اوس و گماشتگان
طاهریان را از سرزمین خویش بیرون راندند.
این بیعت مانند آن چه که در مورد خلفا مرسوم بود، با قبول متابعت کتاب، سنت و اقامه امر به معروف و نهی از منکر بود که سید در عید رمضان آن سال، به دنبال اخذ بیعت، در کجور به مصلی رفت و در پایان نماز عید، خطبهای متضمن بر قبول رهبری خواند.
در همین ایام بزرگان دیلم و همچنین اسپهبدان جبال نسبت به او اظهار فرمانبرداری میکردند تا این که قدرتش، مدت کوتاهی بعد از ورود به رویان و پایدشت، تقریباً بلا منازع شد و سید حسن به قول
ابن اسفندیار
«به موافقت اهل طبرستان دل قوی شد».
منازعات با طاهریان بر سر ری
در طی این گیر و دار که عمال
طاهریان از هر جا رانده و اخراج میشدند, به
سلیمان بن عبدالله ملحق می گشتند و سرداران دیلم و اسپهبدان جبال نیز به امام علوی میپیوستند.
در جنگ هایی که در آمل و ساری روی داد، عاقبت سپاه سلیمان بن عبدالله منهزم شد و سلیمان ناچار زن و فرزند خویش را رها کرده، متواری گردید.
به دنبال این پیروزی سید حسن برای ولایات طبرستان از جانب خود، حکام تازهای تعیین کرد و به نواحی
دماوند، فیروزکوه و نواحی ری نیز داعیانی گسیل نمود تا این که در اندک مدتی از تمامی مردم طبرستان برای خود بیعت گرفت.
در این هنگام, لشکری به ری فرستاد و عمال
طاهریان را نیز از آن دیار بیرون راند. ولایت ری را نیز به
محمد بن جعفر طالبی که در آن جا به مخالفت طاهریان برخاسته بود، واگذار کرد، اما چون اهل ری از سیرت جعفر طالبی رضایت نداشتند، عاقبت در برابر سپاهی که
طاهریان جهت استرداد ری گسیل کردند، از عهده مقاومت بر نیامد و اسیر شد.
به این ترتیب ری بار دیگر به دست طاهریان افتاد، اما سید علوی، نیروی تازهای برای تسخیر آنجا فرستاد تا این که سرانجام شهر ری به قلمرو امام زیدی پیوست.
بالاخره به دنبال غلبه نهایی بر طاهریان در «ذی الحجه 250 ق / ژانویه 865 م»، سید حسن یک چند ساری را تختگاه خویش ساخت و اسپهبدان جبال هم که از
طاهریان حمایت کرده بودند و یا در طول جنگ سید حسن با طاهریان، بی طرف باقی مانده بودند، پس از شکست نهایی آنها با سید از در مطاوعت و معذرت خواهی درآمدند.
سید حسن که تمام طبرستان را بدون معارض یافت، فرمان داد تا به تمام نواحی قلمرواش نامه بنویسند تا در همه جا مطابق مذاهب شیعه
- «در بانگ نماز، خیرالعمل گویند»،
- بسم الله را در نماز به جهر ادا نمایند و
- در نماز صبح قنوت واجب دارند.
او همچنین طبق اعتقاد معتزلهای که مذهب زیدیه نیز با آن توافق داشت، در مبارزه با قول
اهل سنت که کلام الله را غیر مخلوق میدانستند، سختگیری هایی به جا آورد.
علویان طبرستان قدرتی دربرابر خلافت عباسی
بدین گونه در طبرستان، حکومت
علویان با قیام حسن بن زید، پا گرفت و امامت زیدیه در آن جا مبارزه با کسانی را که به تعبیر آن ها
«هوادار مسوده» و در واقع طرفدار عباسیان و اهل سنت محسوب میشدند وجهه همت ساخت و در عقوبت و نکال آن ها اهتمام تمام به جا آورد،
چنان که قلمرو علویان در طبرستان به قلمرو خلافت جدیدی تبدیل شد که مدعی خلافت عباسیان و معارض آن ها بود و در واقع خود را نه با طاهریان و سامانیان ، بلکه با آل عباس رو به رو می دید.
به هر حال وقتی که طبرستان به تصرف سید درآمد، سپاهی به حدود جرجان فرستاد «ذی الحجه 253 ق / دسامبر 867 م» که این سپاه به هر جا میرسید، مورد استقبال و اظهار علاقه مردم واقع میشد.
چندی قبل از آن نیز به دنبال فتح
ری، ولایت
قزوین، زنجان و
ابهر با مساعدت جستان بن وهسودان، امیر دیلم، به قلمرو او ملحق شد «252 ق / 866 م» و سادات و علویان از
به درگاهش روی آوردند.
به این ترتیب, قدرت حسن بن زید برای خلیفه بغداد به شبح هول انگیزی تبدیل شد.
__
مرگ محمد بن عبدالله طاهر در بغداد «ذی الحجه 253 ق / دسامبر 867 م» و
غلبه زیدیان بر جرجان که سرانجام به فرمانروایی محمد بن طاهر امیر خراسان در آن ولایت خاتمه داد «257 ق / 870 م»، حسن بن زید را با آن که چندین بار از سپاه خلیفه شکست خورده بود، قدرت فوق العادهای بخشید__.
با این که غلبه یعقوب لیث صفاری بر نیشابور موجب پایان گرفتن کار طاهریان در خراسان شد «259 ق / 872 م»، ولی موضع او چنان استواری پیدا کرد که حتی به رغم لشکرکشی یعقوب به
طبرستان که منجر به انهدام سپاه سید شد، باز تزلزلی در ارکان فرمانرواییاش پدیدار نشد چنان که خلیفه هم که خود با ماجراجویی های یعقوب و شورش های صاحب الزنج درگیر بود، در برابر توسعه روز افزون قدرت سید حسن، نتوانست کاری از پیش ببرد.
منازعات علویان طبرستان با همسایگانشان
باری علویان زیدیه مذهب, که به دعوت شورشگران طبرستان و برای رهایی مردمان آن دیار از مظالم عمال آل طاهر به آن ولایت رفتند، در طی مدت بیست سال چنان قدرتی پدید آورد که مدت ها مقاومت شورشگران و مدعیان نیز نمیتوانست آن را متزلزل سازد و حتی جنگ و شکست هم که گاه منجر به متواری شدن سید حسن میشد،
هرگز مانع از احیاء قدرت و تجدید حیات سریع آن نمیشد.
طغیان ها و تحریکات
دیلمیان و حکام ری و
لاریجان و اسپهبدان جبال هم که در سال های آخر عمر سید حسن در فرو نشاندن آن ها مصروف شد، از حیثیت و قدرتش نکاست و شدت و خشونت او در تنبیه و عقوبت یاغیان اطراف، تا بدان جا کشید که دست و پای هزاران تن از راهزنان دیلم را در
گرگان برید.
در پایان عمر، بیماری در اندامش پدید آمد که تا یک سال نتوانست بر اسب سوار شود که سرانجام در اثر همان بیماری وفات یافت «رجب 270 ق / ژانویه 884 م».
در عهد او یک بار راهزنان دریایی روس در آبسکون پیاده شدند که وی در دفع آنها به جد کوشید، چنان که تمامی راهزنان را کشت.
همچنین ببینید
حسن بن زید ، داعی اول چگونه آدمی بود ؟
حسن بن زید ، داعی اول چگونه آدمی بود ؟
سید حسن که در مدینه به دنیا آمد و قسمتی از عمر خویش را در ری گذراند، در بین علویان به
- «داعی الی الحق» و
- «داعی اول» ملقب شد.
چهره ی خشن ؛
چنان که چند تن از علویان و خویشان خود، از جمله سید حسن عقیقی را به سبب آن که در ساری جمعی را به بیعت خویش دعوت کرده بود، بدون ملاحظه به قتل رساند و در گورستان گبرکان دفن کرد.
کسانی را که در آمل نزد او به نفاق منسوب بودند، با تظاهر به بیماری و نزدیک بودن مرگ خویش واداشت تا مخالفت باطنی خود را آشکار سازند؛ سپس به همین اتهام، تمامی آن ها را در جامع شهر به قتل رساند.
همچنین یک بار شهر چالوس را به دلیل آن که در برابر دشمنش یعقوب لیث صفاری، مقاومت نکرده بودند، به آتش کشید و زمین های مردمان را به دیالمه بخشید.
چهره ی مهربان ؛
ولی با وجود این همه، خشونت ، در جلب و استمالت قلوب خلق، جوانمردی و بخشش را نیز همچون وسیلهای مؤثر به کار میبرد.
در مورد
سلیمان بن عبدالله طاهر که در نبرد با سید مغلوب شده, زن و فرزندانش در طبرستان به جا مانده بودند، با ارسال آن ها به نزد سلیمان، سیرت جوانمردانهای از خود نشان داد.
گویند درباره ی شاعری متملق که خشم او را برانگیخت, اگرچه یک بار با خشونت با وی رفتار کرد، اما در عوض, بار دیگر با قبول عذر خواهی شاعر، مایه خرسندیش را فراهم ساخت.
شکوه و جلال او شاهانه و درخور خلفای بزرگِ گذشته بود.
گویند چون پای در رکاب میکرد، سیصد علوی شمشیر زن بر مینشستند و موکب او را همراهی میکردند.
وی اهل فضل و ادب بود، در شعر و نقد آن, قریحهای عالی داشت، افزون بر این, در فقه نیز متبحر بود و در آن باب نیز کتاب هایی مطابق با مذهب زیدی تصنیف کرد.
با مرگ سید حسن، خلافت زیدیه به حکم وصیت او به برادرش محمد بن زید منتقل شد.
