حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله بن حمدویه بن نعیم نیشابوری، مشهور به ابو عبدالله، معروف به « ابن البیحع »، فقیه، قاضی، محدث، حافظ و از بزرگان فقها و محدثین
نیشابور بود.
او در سال 321 قمری در نیشابور به دنیا آمد، و از خردسالی به تحصیل علم پرداخت و از اساتید زیادی بهره جست و به مقام عالی علمی نایل آمد.
او در عصر خود امام اهل حدیث لقب یافت و جلالت او نزد همگان مسلم گردید. شمار مشایخ و استادان وی که از ایشان استماع حدیث کرده در حدود دو هزار نفرند.
شهرت علمی ابن البیح باعث شد تا وی در سال 359 قمری از طرف
سامانیان به قضاوت نیشابور منصوب گردد و به همین جهت به « حاکم نیشابوری» نیز معروف و مشهور گشت. او چندی نیز وزارت
ابو نصر عیسی را بر عهده داشت و پس از آن قاضی
گرگان شد و چند بار به سفارت ملوک آن سامان برگزیده شد.
حاکم نیشابوری تألیف ارزشمند فراوانی بر جای گذاشته است. و خود می گوید که
آب زمزم خورده و توفیق حسن تصنیف از خدا خواسته است. به هر روی به تصدیق اهل فّن، تألیف او در موضوع خود متفرد و بی نظیر بوده و تا آن عصر سابقه نداشته است.
گویند که وی نخستین کسی است که « علم درایه » را وضع نموده و کتاب معرفة علوم الحدیث را در آن موضوع تألیف کرده اند. برخی دیگر از تألیف او عبارت است از:
1- اصول علم الحدیث.
2- الا کلیل فی الحدیث.
3- الامالی.
4- تاریخ نیشابوری یا تاریخ علمای نیشابور.
5- تخریج الصحیحین.
6- فضائل فاطمة الزهراء.
7- المستدرک علی الصحیحین و. . .
برخی حاکم نیشابوری را از علمای عامه «
اهل سنت » دانسته اند ولی جمعی از علمای سنی و شیعه به
تشیع وی تصریح نموده اند.
علامه آقا بزرگ تهرانی در
الذریعه که فهرست مؤلفات شیعه را بر می شمارد، تألیفات وی را آورده است.
محدث حرّ عاملی، کتاب تاریخ نیشابوری او را از کتابهای قابل اعتماد شیعه دانسته اند. همچنین
صاحب ریاض او را از علمای شیعه بر شمرده اند.
حاکم نیشابوری سرانجام در روز سه شنبه سوم
ماه صفر سال 405 قمری در سن 84 سالگی در شهر نیشابور چشم از جهان فانی فرو بست و به سرای باقی شتافت.
منابع:
ریحانه الادب، ج 7، ص 427؛ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 16، ص 261؛ لغت نامه دهخدا، ج 1، ص 264 و ج 5، ص 7516