تاریخ سیاسی ایلام
پادشاهان ایلامی سیماش
عکس پیدا نشد
زیگورات چغازنبیل– نمای عمومی
"فهرست پادشاهان ایلامی شوش" پس از ذکر نام دوازده پادشاه از دودمان آوان به ارائه اسامی پادشاهان ایلامی سیماش و به همین تعداد می‌پردازد. البته رقم دوازده که با تعداد شاهان آوان برابری می‌کند غیر واقعی می‌نماید و باید به آن با شک و تردید نگریست. پادشاهان سیماش به احتمالی متعلق به دودمان جدیدی بودند که از کوهستان‌های لرستان در شمال جلگه شوش برخاسته‌اند. پادشاهانی سیماش که در این سلسله مقالات ارائه می‌شود، صرفا" شاهانی را که با همسایگان غربی خود در رابطه بوده و نامشان در اسناد تاریخی برده شده، معرفی شده‌اند.
پادشاهان ایلامی به ندرت از خود سند به جای نهاده اند
گفتنی است که این شاهان به ندرت از خود سندی برجای نهاده‌اند، شاید به این علت که آنها در سیماش (خرم آباد) می‌زیسته‌اند و نه در شوش. در تمام دوران گوتی‌ها که حوالی 2119 پیش از میلاد به پایان آمد و مدتی حدود یک سده به درازا کشید، نام ایلام تنها در کتیبه‌های گودآ، حاکم لاگاش برده شده است. وی در کتیبه‌ای که بر روی یکی از پیکره‌هایش حک شده اظهار می‌دارد که با نیروهایش بر انشان در ایلام فائق آمده است. 36 و در نوشته‌ای روی یک مْهر ادعا می‌کند که شوشی‌ها از شوش و ایلامی‌ها از ایلام به نزد او آمدند تا معبد نین ـ گیرسو ، ایزد حامی و نگاهبان شهر لاگاش را بسازند. 37 بنابراین، چنین به نظر می‌رسد که به هنگام سلطه گوتی‌ها بر شمال بابل، ایلام دست نشانده‌ی لاگاش بوده است.38
عکس پیدا نشد
سردیس گودا
در طی دومین سده از فرمانروایی پادشاهان سیماش ، ایلام بار دیگر چهره ضعیفی از خود به تاریخ ارائه می‌کند، در این دوران ، دودمان سوم اور بر ایلام فرمان می‌راند که در 2112 پیش از میلاد ، اور ـ نمو آن را بنیان گذاشته بود. در حالی که سرزمین‌های پست جلگه خوزستان به دست سومری‌ها افتاده بود، سرزمین‌های مرتفع آن در شرق (انشان) به صورت نیمه مستقل بود و سیماش در شمال آزاد و بدون تاریخ باقی ماند.
گسترش قلمرو فرمانروایی از لحاظ سیاسی و نظامی
مهم‌ترین فرمانروای دودمان سوم اور، شولگی (حدود 2047 ـ 2094 پ م) بود. نظر به این که شولگی در طول مدت حکومتش قلمرو فرمانروایی خود را به لحاظ سیاسی و نظامی گسترش زیادی داد، در ایلام آثار متعددی بر جای نهاده است. وی در هجدهمین سال سلطنتش، یکی از دختران خود را به عقد ازدواج فرماندار ورهشه درآورد و در سی و دومین سال سلطنت نیز دختر دیگرش را به ازدواج فرماندار انشان درآورد.39 با این پیوندهای سیاسی در سرزمین‌های تقریبا" خراجگزار در کوهستان، مرزهای شرقی و غربی جلگه شوش، امنیت به وجود آمد؛ هر چند در مورد انشان یاد شده چندان موثر نیفتاد و شولگی یک بار به آنجا لشکر کشید.40 شولگی همچنین دست کم 9 بار به سرزمین‌های شمالی‌تر شوش واقع در کوه‌های زاگرس، یعنی محدوده‌ای که قلمرو سرزمینی لولوبی‌ها بود، لشکر برد.41
عکس پیدا نشد
معبد چغازنبیل – پلکان منتهی به معبد اعلی
پذیرش فرمانروایی بین النهرین بدون خونریزی
از سوی دیگر، پس از فتح شوش در بیست و هشتمین سال سلطنت شولگی (حدود 2066 پ م) به نظر می‌رسد که اهالی شوش فرمانروایی بین‌النهرین را بدون خونریزی پذیرفته باشند، چرا که اندکی پس از اشغال شوش، فرماندار تازه‌ای از سوی شولگی به حکومت شوش گمارده می‌شود که احتمالا" ایلامی هم نبوده است.42 با اطمینان می‌توان گفت که در عهد پادشاهی جانشین شولگی شخصی به نام زریقوم که ایلامی نبود به فرمانداری شوش گمارده شد (حدود 2043 پ م) . این شخص را بیشتر شولگی به فرمانداری آشور گمارده بود تا شش سال پیش از انتساب او به سمت فرمانداری شوش در آن سمت باقی مانده بود.43 بنابراین ، ظواهر امر نشان می‌دهد که در شوش، اقتدار کامل و صلح و امنیت برقرار بوده است. این صلح و آرامش شاید ناشی از همکاری کاهنان بوده باشد که شولگی به درستی به اهمیت آنها پی برده بود.
کارهای ساختمانی گسترده برای معبد این ـ شوشینک
حفاریهای انجام گرفته در شوش موید این حقیقت است که شولگی کارهای ساختمانی گسترده‌ای را برای معبد این ـ شوشینک، ایزد نگاهبان شوش، انجام داده است. در کتیبه‌ای سنگی، شولگی بیان می‌کند که او "پادشاه نیرومند اور، سومر و اکد" معبدی را برای "سلطان خویش، ایزد این ـ شوشینک " برپا ساخته است.44 افزون بر این، هدایای وقفی شولگی به این معبد بسیار متعدد بود. تعدادی از این هدایا برجای مانده است. پادشاهان بعدی ایلامی آنها را به عنوان هدایای وقفی در زیر پی معبد پنهان ساختند.45 شولگی همچنین مکان مقدسی را برای الهه‌ای در شوش برپا ساخت. دو تن از صاحب ـــــ سومری او، گرزی را که بسیار استادانه ساخته شده بود46، به نام فرمانروای خود به این (بانوی شهر) هدیه کردند. همچنین مهره عقیق از شوش پیدا شد، که شولگی آن را «برای سلامت همسر خویش ... به مادر خود، ایزد بانو نین. گال» (بانوی بزرگ ، همسر ایزد سومری ماه) اهدا کرده است.47 امکان دارد که این چهره به هنگام غارت اور به دست ایلامی‌ها به شوش آورده شده باشد.
طرح دفاعی جدید برای مرزهای پادشاهی دور
شولگی در اواخر حکومت چهل و هشت ساله خویش، طرح دفاعی جدیدی را برای مرزهای پادشاهی دور پایه‌ریزی کرد که برای سه نسل پس از وی پابرجا ماند. تا جایی که مدارک کتبی در ارتباط با اقتصاد سومری‌ها نشان می‌دهد، در این طرح شولگی یک «لژیون خارجی» ایلامی تشکیل داد و پرداخت حقوق، سپاه مزدوری از کوه‌نشینان اطراف جلگه شوش پدید آورد و بدین ترتیب کسانی را که بالقوه می‌توانستند خطری برای حکومت باشند، به پاسداری از مرزهای خود گماشت. مزدوران این لژیون از شوش، انشان، سیماش و دیگر مناطق ایلامی گرد آمده بودند.48 که بخشی از آنان را اسیران جنگی تشکیل می‌داد. این ایلامی‌ها در گروه‌های بیست الی بیست و پنج نفری جوخه را می‌دادند و جیره غذایی آنها عبارت از نان جو و آبجو بود؛ فرماندهی آنان نیز به یکی از کارگزاران بلند پایه پادشاه اور سپرده شد که «نماینده بزرگ پادشاه» نامیده می‌شد و می‌توان او را سرفرمانده مرزبان در مرزهای ایلام و کوه‌نشینان شرق منقور کرد.49
با استقرار این لژیون «خارجی» ایلام مدت زمانی دراز آرام گرفت. در سال 2040 پ م ، اَمُرـ سین (2038 ـ 2046 پ م) جانشین شولگی، علیه هوهنور به انشان لشکر کشید و آن ناحیه را به تصرف خویش درآورد50 و با این پیروزی تمامی منطقه شرق را به زیر سلطه خود درآورد. سه سال پیش از این لشکرکشی، زریقوم به عنوان فرماندار آشور به شوش منتقل شده بود؛ وی به مدت هشت سال در آن مقام باقی ماند51.
عکس پیدا نشد
زیگورات چغازنبیل – پلکان ورودی به طبقات فوقانی
پادشاهی شو- سین
امرـ سین هیچ گونه فعالیت ساختمانی را در شوش بر عهده نگرفت، اما چندین لوح گلین از زمان جانشین او، شو ـ سین (2029 ـ 2037 پ م) در شوش به دست آمده است.52 وی بر خلاف فروتنی شولگی در برابر ایزد بزرگ شوش این ـ شوشینک ، خود را مغرورانه «شو ـ سین دارگونه، محبوب ایزد انلیل، سلطان نیرومند؛ پادشاه اور و چهار گوشه جهان» خواند.53
در ششمین سال سلطنت پادشاهی شو ـ سین، برای نخستین بار از زمان سقوط پادشاهی آوان در دویست سال پیش، یکی از پادشاهان سیماش چهره خویش را از تاریکی‌های تاریخ آشکار ساخت. نام این پادشاه گیرنم است. فهرست شاهان شوش54 وی را نخستین پادشاه از شاهان دوازده گانه سیماش به حساب می‌آورد، اما این موضوع با شواهد تاریخی منطبق نیست. لوح با ارزشی از شوش به دست آمده که هم زمانی این سلطان را با شو ـ سین به اثبات می‌رساند. در این لوح آمده که نماینده گیرنم در دربار اور تعدادی گوسفند را از شو ـ سین دریافت می‌دارد.
شوـ سین نیز همچون پدر خویش شولگی یکی از دختران خود را به همسری فرماندار انشان داد. در دومین سال پادشاهی شوـ سین ( 2036 پ م ) نماینده‌ای از سوی همین فرماندار به نام دهبیسلهوب ، فرزند اکوت به پایتخت اور وارد شد و شاهزاده خانم را در یک سفر طولانی به سمت فارس (بیضا) همراهی کرد. این شاهزاده خانم به همراه خود مقدار زیادی کوزه‌های روغن، کره، خامه، دوغ، آبجو و غیره حمل می‌کرد.55 وی به دشواری می‌توانست حدس بزند که سی سال بعد برادرش ایبی ـ سین به صورت زندانی همین مسیر را خواهد پیمود.
این شاهزاده خانم به انشان می‌رفت تا به عقد ازدواج فرماندار آن منطقه درآید. شو ـ سین که اقدام به تحکیم پایه‌های موقعیت خویش کرده بود؛ در طول نه سال تنها دو بار برای سرکوبی کوه‌نشینان زاگرس لشکر کشید. لشکرکشی نخست محققا" برای به دست آوردن غنایمی چون مس، قلع، و مفرغ بوده است که به معبد خدایان عمده در نیپور حمل گردید. از طلایی که وی به غارت برده بود، دستور داد تا پیکره‌ای زرین از او ریخته شود. زیرینگو، فرماندار زَیُشلی (در کتیبه ایلامی زَپرس) اسیر و به اور برده شد. زیشلی احتمالا" محلی در کوه‌های لرستان، در غرب خرم آباد، بر ساحل کرخه علیا بوده است. دومین لشکرکشی که احیانا" خود شوـ سین در آن شرکت نداشت، عمدتا" علیه زیشلی تدارک دیده شده بود، چرا که ایندتو، فرماندار جدید آن خود را با دیگر شاهزادگان سرزمین‌های کوهستانی متحد کرده
دو تندیسک زرین و مسین نذرکنندگان
دوره ایلام میانی, حوالی 1200 پیش از میلاد
به دست آمده از ترانشه شماره 27
حفاری توسط مورگان 22 فوریه 1904 م.
بود. تمامی یازده فرمانداری که با یکدیگر متحد شده بودند دستگیر و در سال پایانی سلطنت شوـ سین (2029 پ م ) به بین‌النهرین برده شدند.56 فعالیت‌های ساختمانی شوـ سین در زمینه‌ی معبد سازی در شوش تسلط او بر منطقه را به خوبی آشکار می‌سازد.
عکس پیدا نشد
نقشه بین النهرین (میان دورود) و ایران غربی
نزدیک شدن زمان آزادی
اما هنگامی که ایبی ـ سین، فرزند جوان‌تر شوـ سین در سال 2028 پ م به حکومت دودمان سوم اور رسید، در ایلام احساس شد که زمان آزادی نزدیک شده است. در سومین سال سلطنت ایبی ـ سین، شوش از فرمان‌های دربار اور سر باز زد و در سال 2020 پ م بود که پادشاه سیماش از قدرت خویش برای حمله به سرزمین‌های پست جنوب بین‌النهرین اطمینان کافی حاصل کرد.
اکنون دیگر ازدواج چهار سال پیش دختر ایبی ـ سین با توکین ـ هُتْ ـ میگریش فرماندار زیشلی برای او ثمری نداشت.58 پادشاه سیماش شهرهای شوش، ادامدون و آوان در شمال شرق را متصرف شد. ایبی ـ سین که اینک تنها مانده بود تصمیم به مقابله با پادشاه سیماش گرفت. پس از زمینه‌سازی‌های مذهبی لازم با سپاهی عظیم به ایلام آمد و شهرهای یاد شده را باز پس گرفت. 59 پادشـاه سیماش دستگیر و به اور فرستاده شد. در یکی از منابع سومری نام او ابنیلوا ثبت شده است.60 اما فهرست شاهان شوش او را ابنی ـ لوهن می‌خواند که ظاهرا" جانشین گیرنم بوده است.
پنج سال بعد، به احتمال در سال 2016 پ م ، به رغم کاهش قدرت دودمان سوم اور در بین النهرین ، ایبی ـ سین بار دیگر به ایلام که اینک سر به قیام برداشته بود، لشکر کشید. وی این بار به هوهنور حمله کرد.61 چهاردهمین سال سلطنت ایبی ـ سین به «سالی که وی در آن با سپاهی عظیم بر هوهنور و سرزمین انشان تاخت و آنها را مطیع نمود» نامگذاری شده است.
در بند نگه داشتن جلگه شوش
این لشکرکشی آخرین کوشش دودمان رو به زوال سوم اور برای در بند نگه داشتن جلگه شوش بود. حمله‌های قبایل سامی آموریان غربی و فرار ایشبی ـ ارا، فرماندار منصوب سومریان در ماری قدرت ایبی ـ سین را تحلیل برد. از این رو، پادشاه جدید سیماش در اتحاد با شاهزاده زیشلی و دیگر مردمان کوه‌نشین سو توانست بار دیگر به جنوب بین‌النهرین حمله برد. ایبی ـ سین که ناامیدانه در اور به دفاع از خود پرداخته بود، مجبور شد «کاخ خویش را ترک گفته، از راه کوه سبوم به سرزمین ایلام، به انتهای انشان برود»62 پس از اسارت ایبی ـ سین، به ادعای اوریان، ایلامی‌ها به کمک مردم سو، شهر او را به تلی از خاک بدل کردند.63 پادشاه سیماش سپاه خود را در معبد بزرگ شهر اور مستقر کرد. پیکره نانا، ایزد ماه سومری ، و دیگر خدایان به همراه ایبی ـ سین به انشان برده شد. ایبی ـ سین در تبعیدگاه خویش در ایلام درگذشت. 64
عکس پیدا نشد
نقش برجسته سفالین - انسان با پیکر گاو و درخت نخل و کتیبه شیلهک این شوشی ناک
حفاری توسط مکونم 1921 – 1913 م
متأسفانه در هیچ یک از مدارک موجود نام پادشاه سیماش که پادشاهی اور را منقرض کرد، برده نشده است. فهرست شاهان شوش در این باره قابل اعتماد نیست، زیرا در این فهرست میان گیرنم و انپی ـ لوهُنً نام سه پادشاه که به ترتیب به سلطنت رسیدند، برده نشده است. پس از انپی ـ لوهُن نام پادشاهی به اسم کیندتو برده شده، حال آن که یکی از پادشاهان سیماش که نام او در فهرست نیامده می‌بایستی پیش از وی قرار گیرد. این پادشاه پس از انپی ـ لوهُن و پیش از کیندتو حکومت کرده است. چنین می‌نماید که فاتح ایبی ـ سین باید هوتران ـ تمتی بوده باشد.
نام این پادشاه در خاطره نسل‌های بعدی ایلامی باقی ماند. در سده دوازدهم پیش از میلاد شیلهک ـ این شوشینک نام او را در جدول اجداد خویش قبل از چهار پادشاه سیماش که در آن زمان شناخته شده بودند، ذکر می‌کند.65 برای نامی که شایستگی پیشاهنگی فهرست شاهان را داشته باشد، صاحب نام می‌بایست کاری بس عظیم چون سرنگونی پادشاهی اور را به انجام رسانیده باشد. این نظریه کاملا" با نام سالی که بر لوحی از شوش به دست آمده مطابقت دارد؛ سالی که در آن هوتران ـ تمتی فرمان داد تا پیکره‌ای از جنس مفرغ ساخته شود.66 به احتمال، این پادشاه پس از انقراض سلسله سوم اور پیروزمندانه به شهر شوش وارد شد و فرمان داد تا پیکره‌ای از وی بسازند و آن را برای سپاهی به معبد این ـ شوشینک اهدا کرد (حدود 2005 پیش از میلاد).
مهر استوانه ای با نقش بز کوهی و درخت
دوره ایلام آغازین
حوالی 2900 – 3100 پیش از میلاد
حفاری توسط مورگان
به تصرف درآمدن اور توسط بین النهرین
به هر صورت ایلام در دوره پادشاهان سیماش نتوانست به زندگی مستقلانه خود ادامه دهد. اور به دست شاهزادگان توانایی چون ایشبی ـ ارا بار دیگر به تصرف بین‌النهرین درآمد. سیزده سال پس از سقوط اور به دست ایلامی‌ها، ایشبی ـ ارا بر ایلام استیلا یافت و پس از چند سال دختر خویش را به عقد ازدواج نایب السلطنه هوت سیمیتی در آورد.67 وی که یک ایلامی بود شاید پسر هوتران ـ تمتی بوده باشد. همین مدارک جزیی نشان می‌دهد که وارثان پادشاهی اور همان سیاست قدیمی بین‌النهرین را در مورد ایلام معمول داشتند که عبارت بود از فشار نظامی به همراه ازدواج‌های سیاسی.
پس از کیندتو (حدود 1970 تا 1990 پیش از میلاد) که چهره وی چندان شناخته شده نیست، شخصیت شناخته شده‌ای به نام ایندتوی یکم با عنوان پادشاه سیماش بر تخت شاهی می‌نشیند. نام کامل این پادشاه در فهرست شاهان شوش ایندتو ـ این ـ شوشینک آمده است.
هنگامی که ایندتوـ این ـ شوشینک یا ایندتوی یکم، به پادشاهی سیماش رسید (حدود 1970 پیش از میلاد) طبق رسم آن دوران، فرزند خویش تن / دُن ـ روهوراتیر را به فرمانداری شوش گمارد. وی همچنین مِ ـ کوبی دختر بیلالاما ، فرماندار اشنونا را به همسری او درآورد. عروس بابلی ظاهرا" جهیزیه زیاد و پر بهایی را با خود به شوش آورد، چرا که وی در شوش معبد ویژه‌ای را برای اینانا به عنوان ایزدبانوی مقدس ارگ برپا ساخت.68 پدر شوهر وی یعنی ایندتوـ این ـ شوشینک، در آن هنگام عنوان "پادشاه سیماش و ایلام" را داشت.69 این پدر و پسر بناهای مقدس چندی را در شوش احداث کردند. این موضوع از روی کتیبه آجری به دست آمده، اثبات می‌گردد. در حدود یک هزار سال بعد شیلهُک ـ این ـ شوشینک، به هنگام بنای معبدی برای این ـ شوشینک، از آنان به عنوان معماران ممتاز قدردانی کرد.70
حوالی 1945 پیش از میلاد، تنً ردُنً ـ روهوراتیر به جای پدر بر تخت شاهی تکیه زد. نتیجه ازدواج او با شاهزاده خانم بابلی، مِ ـ کوبی، پسری بود که در حدود 1925 پیش از میلاد با عنوان ایندتوی دوم جانشین پدر گردید. ایندتوی دوم نیز فعالیت‌های سازندگی وسیعی را در شوش برعهده گرفت. کتیبه‌ها نشان می‌دهند که وی حصار پیرامون معبد را بازسازی کرد.71
عکس پیدا نشد
مجسمه ایزدبانو ناروندی / نارونته
کتیبه به خط میخی اکدی و ایلامی
حوالی 2100 پ.م
ایندتوی دوم، آخرین پادشاه سیماش
شاهان بعدی ایلامی که می‌دانیم اطلاعات قابل اعتمادی را درباره پیشینیان خود در اختیار داشتند، ایندتوی دوم را آخرین پادشاه سیماش از این دودمان معرفی می‌کنند. در حقیقت به نظر می‌رسد که آخرین شاهان این دودمان نیروی خود را از دست داده باشند؛ اگر غیر از این می‌بود آنوم ـ موتابیل ، نایب السلطنه دِر (همان بدره امروزی)، معاصر بیلالاما فرماندار اشنونا (یک حکومت نشین محلی در منطقه مصب رود دجله و دیاله) هرگز قادر نمی‌بود ادعا کند که سپاه انشان، ایلام، و سیماش را در هم کوبیده و ورهشه را به تصرف درآورده است.72 این ضعف بنیه داخلی سیماش با لشکرکشی گونگونوم، پنجمین فرمانروای لارسا به باشیمی در حدود سال 1930 پ.م تأیید می‌گردد. باشیمی به احتمال در همسایگی باشت امروزی (میان بهبهان و فهلیان) قرار داشته است.
در سال بعد، گونگونوم، سخن از پیروزی دیگری در انشان به میان می‌آورد.73 شاهزاده لارسا مسلما" قادر بود نفوذ دیرپایی را در شوش به دست آورد؛ زیرا لوح به دست آمده‌ای از شوش، نفوذ این شاهزاده را در شانزدهمین سال فرمانروایی نشان می‌دهد74.
اِپُرًتی جانشین ایندتوی دوم
در الواح نیاکان پادشاهان آوان ایلام میانی، شخصی به نام اِپُرًتی بلافاصله جانشینی ایندتوی دوم می‌شود. از آنجا که درباره اجداد این شخص سکوت اختیار شده، پس می‌توان احتمال داد که وی بنیانگذار دودمان جدیدی در ایلام بوده است.75 پنجمین پادشاه از این دودمان، معاصر حمورابی پادشاه بابل (1750 ـ 1792پ.م) بود. اگر زمانی برابر هفتاد و پنج سال برای این پادشاه در نظر گرفته شود، پادشاهی سیماش می‌بایستی حوالی 1860 پیش از میلاد از میان رفته باشد؛ هر چند دانسته نشده که در فاصله زمانی بین 1910 تا 1860 پ.م کدام یک از پنج پادشاه یاد شده در سیماش فرمانروایی داشتند.
در مورد سیماش به فهرست پادشاهان شوش نمی‌توان اعتماد کرد. این فهرست یازدهمین پادشاه را ایندتو ـ نپییس و دوازدهمین را که آخرین پادشاه این دودمان است، ایندتو ـ تمتی ثبت کرده است.76 تاریخ مطلب زیادی درباره ایشان در اختیار قرار نداده چرا که منابع بین‌النهرین در تمام طول این دوران درباره ایلام سکوت اختیار کرده‌اند؛ این امر نشان می‌دهد که در زمان شکل‌گیری پایه‌های امپراتوری حمورابی، شوش و سرزمین‌های مرتفع جنوب غربی و ایران به حال خود رها شده بودند.
از این رو سقوط پادشاهی سیماش همچون پایان پادشاهی اوان می‌بایستی در طول همان سال‌های تاریک اتفاق افتاده باشد. دودمان بعدی «پادشاهان انشان و شوش» را، اِپُرتی بنیان گذاشت و فرزند وی شیلهه قدرت آن را استحکام بخشید.
