بیت المال در لغت به معنی« خانه دارایی» یا جایی که مالی در آنجا نگهداری می شود، است. در صدر اسلام بیت المال به همین معنای لغوی بوده یعنی جائی که در آن اموالی را که همه مسلمانان در آن حق داشتند، می نهادند. ولی امروز در زبان فارسی بیت المال به معنی خانه و جای نگهداری اموال به کار نمی رود بلکه به معنی هر مالی است که همه مردم در آن سهم دارند و غالباً به اموال دولتی گفته می شود.
در حیات
رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم مسلمانان سازمان مالی بسیار ساده ای داشتند و در آمد آنان تنها زکات انصار توانگر بود و نیز غنائم اندکی که در جنگ با قبایل به دست می آمد. رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم غنائمی را که در غزوات گرفته می شد در همان محل جنگ یا در مدینه بین جنگجویان تقسیم می کرد. ولی پس از نزول آیه غنیمت و خمس { آیه 40 سوره انفال } که مقرر گردید که یک پنجم از غنائمی که از جنگها بدست می آید و نیز یک پنجم از اموال مازاد اشخاص به پیامبر صلی الله علیه و آله وسلم واگذار گردد، بنیاد بیت المال گذارده شد. با این همه در زندگی حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم چیزی در بیت المال اندوخته نگردید.
نهادن مال مسلمانان در خزانه ای که بیت المال نام گرفت، از هنگامی آغاز گردید که مسلمانان فتوحات
عراق و
ایران را آغاز کردند. در این هنگام درآمدهای تازه
خراج ،
جزیه ،
فیء ،
عشر بر درآمدهای پیش افزوده شد و اموال فراوانی به مدینه سرازیر شد. از آن هنگام جامعه اسلامی رسماً دارای خزانه دولتی شد.
هنگامیکه
عثمان به خلافت رسید، دست خویشان خود به ویژه
بنی امیه را در دست اندازی به بیت المال مسلمانان باز گذاشت و بخششهای بی حسابی از بیت المال به آنها می نمود.
حضرت علی علیه السلام که در خلافت خود کوشیده بود تا در زمینه مالی نیز سنت پیامبر را زنده کند و به اوضاع مالی مسلمانان بیت المال سامان بخشد، با مخالفت شدید قریش مواجه شد و دچار نخستین درگیری و جنگ خانگی شد.
با این همه خود اندکی از بیت المال استفاده نکرد و از آن برای عمران و آبادی بلاد اسلامی و اعانت به فقرای مسلمانان و. . . بهره جست و بیت المال را بالسویه بین همه مسلمانان از عرب و عجم، سیاه و سفید، مهاجر و
انصار و جز آنان تقسیم نمود.
ولی پس از شهادت امام علی علیه السلام و روی کار آمدن امپراتوری
معاویه در
شام «سوریه»، بیت المال مسلمین به سرنوشت قبل از روی کار آمدن امام علی علیه السلام، دچار آمد.
شیعیان عقیده دارند بیت المال باید در دست امام معصوم علیه السلام و در عصر غیبت در دست فقیه عادل شیعی که جانشین امام برگزیده خداوند است سپرده شود ولی عقیده
اهل سنت بر خلاف این است. تفصیل این بحث را باید در کتابهای فقهی جستجو کرد.
منابع :
دایره المعارف تشیع، ج 3؛ المعارف و المعاریف، ج 1؛ الغارات، ج 1
