بز در طبیعت
بز جانوری است
پستاندار و نشخوارکننده از راسته زوج سمان و تیره
گاوسانان که حدود ٩٠٠٠ سال قبل اهلی شده است . بیشتر محققان احتمال می دهند که بز را برای اولین بار در فلات ایران اهلی کرده اند. چند گونه بز وحشی نیز وجود دارند که شبیه بز اهلی هستند و بیشتر در کوهستانهای آسیا و اروپا زندگی می کنند .
پازن یا بز کوهی ٬ که بز وحشی ایرانی نیز نامیده می شود ٬ بیشتر در منطقه های
کوهستانی
ایران و همچنین در
قفقاز و
جزیره کرت در
دریای مدیترانه وجود دارد .
بز وحشی مارخور با اندام درشت و شاخهای لوله شده فنر مانند در کوهستانهای
افغانستان و
پامیر دیده می شود . محل زندگی بز وحشی داغستان کوههای
قفقاز است . بز وحشی آلپ در کوهستان
آلپ و نوعی از آن در
سیبری و بز وحشی اسپانیا در
اسپانیا و
کوههای پیرنه زندگی می کنند.
بز اهلی
بر اهلی نژادهای گوناگون دارد که در سراسر جهان پراکنده اند و به احتمال زیاد منشاء آنها
پازن یا بز وحشی ایرانی بوده است . امروزه بیش از ٣٠٠ نژاد بز اهلی ٬ با ویژگیهای مختلف ٬ در سراسر جهان دیده می شوند ٬ که شماری از آنها از نظر اقتصادی و زندگی انسان اهمیت فراوان دارد . مثلا" نژادهای آنقره و کشمیر را برای تولید کرک و موی آنها و نژادهای سانن ٬ توگن بورگ و چند نژاد اصلی دیگر را برای تولید شیر فراوان و بعضی نژادها را برای تولید گوشت پرورش می دهند . نوعی نژاد بسیار کوچک بز را در افریقا ٬ برای گوشت آن و در
امریکای شمالی به عنوان حیوان دست آموز خانگی پرورش می دهند و دانشمندان برای تحقیقات آزمایشگاهی از آن استفاده می کنند . در بخشهایی از
آسیا و
افریقا طبق سنتهای رایج ٬ نگهداری گله های بزرگ بز را نشانه برکت و ثروت می دانند . بز تقریبا" هر نوع گیاه ٬ حتی گیاهان تلخ مزه و خارهای بیابان٬را می خورد . از این رو گله داران بزرگ از بز برای پاکسازی مراتع خود از این گونه
گیاهان بهره می گیرند .
بز حیوان پر طاقتی است که هم در منطقه های
کوهستانی کم علف و هم در دشتهای پست ٬
بیابانها و منطقه هایی که دارای آب و هوای خشک و نیمه خشک هستند به خوبی پرورش می یابد . بر تقریبا" هر گیاهی را می خورد و حتی از خوردن کاغذ و زباله رویگردان نیست . بز از شاخه و برگ درختان با ایستادن روی دو پای عقب خود نیز تغذیه می کند و در مراتع انواع علف را از سطح خاک قطع می کند . همین ویژگیها باعث شده است که بز را حیوانی زیان آور بدانند که باعث فقیر شدن و حتی از میان رفتن
مراتع و
جنگلها ٬ نابود شدن پوشش گیاهی ٬ افزایش فرسایش خاک و در نتیجه تخریب محیط زیست می شود . اما در مراتع بز هنگامی زیان آور است که به روشهای سنتی و
عشایری در
مراتع می چرد . امروزه درکشورهای پیشرفته برای نگهداری و تغذیه بز محلهای مخصوصی تدارکم دیده اند و به این ترتیب محیط زیست را از گزندهای احتمالی این جانور محافظت می کنند. بز را می توان با کمترین علوفه و خوراک به آسانی نگهداری کرد . پرورش و نگهداری آن در سراسر
ایران رواج دارد . در ایران روستاهای بدون
گاو ٬
اب و حتی گوسفند دیده می شوند ٬ اما روستای بدون بز وجود ندارد .
بدن بز
بز شبیه
گوسفند است اما معمولا" اندکی کوچکتر از آن است ٬ نر و ماده بیشتر نژادهای بز شاخ دارند . شاخ بزها ٬ به ویژه در نرها ٬ خنجری یا شمشیری شکل و راست و مارپیچی است . بز در زیر چانه معمولا" ریش کم و بیش بلندی دارد . دم بز کوتاه است و اغلب به سمت بالا ٬ راست می ایستد . زیر دم بزهای نر غده ای وجود دارد که در دوران زاد آوری ٬ ماده بدبویی از آن ترشح می شود . بز برخلاف
گوسفند که دارای
پشم است
مو و
کرک دارد و همچنین بر خلاف
گوسفند که معمولا" حیوان آرامی است ٬چالاک ٬ پر جست و خیز و بازیگوش است .
شکل و اندازه گوش نژادهای بز اهلی گوناگون است . بیشتر بزهای
افریقایی و
هندی گوشهای بزرگ ٬ دراز و آویخته دارند ٬ اما بزهای اروپایی از جمله نژادهای سانن و توگن بورگ دارای گوشهای کوچک و کوتاه ایستاده هستند .
اندازه بدن و وزن بز بستگی به نژاد آن دارد . مثلا" بلندی بعضی از بزهای خیلی کوچک پاکستانی حدود ٥/٤٧ سانتیمتر از زمین تا شانه است و ٩
کیلوگرم نیز
وزن دارند . وزن بعضی از بزهای نر نژاد سفید آلمانی تا ١١٠ کیلوگرم و بلندی قامت نژاد جمناپاری هند تا ١٢٢ سانتیمتر می رسد .
بدن بز از موهای صاف و گاهی مجعد ٬ به رنگهای مختلف سیاه ٬ قهوه ای ٬ خاکستری ٬ سرخ ٬ سفید و یا ترکیبی از این رنگها پوشیده شده است . بلندی و جنس مو وکرکی که در لابلای موها می روید در نژادهای مختلف فرق می کند . در بعضی نژادها مثل آنقره موها بلند ٬ نرم ٬ لطیف و ابریشم مانند و در بعضی نژادها کوتاه ٬ زبر و خشن هستند .
در
دهان بز در قسمت جلویی
فک پایین ٨ دندان پیشین دیده می شود ٬ اما درفک بالا از
دندانهای پیشین اثری نیست و در جای آنها یک لایه سفت و سخت وجود دارد . بز هنگام چریدن ٬ علف را بین این لایه و دندانهای پیشین فک پایین می گیرد و قطع می کند ٬ سپس به داخل دهان می برد . بز در هر فک ١٢ دندان آسیا دارد که با ٨ دندان پیشین فک پایین ٬ در جمع دارای ٣٢ دندان است .
بز حیوانی نشخوار کننده است با معده ای که ازچهار بخش تشکیل شده است . بز نخست علف را کمی با دندانهای آسیای خود می جود و فرو می دهد . غذااز راه
مری به
شکمبه می رود و در آنجا ذخیره و انباشته می شود . سپس به
نگاری می رود و در آن به شکل گلوله های کروی توپ مانند در می آید . در زمان استراحت هر بار ٬ یک گلوله غذا از نگاری به
دهان بر می گردد و به خوبی جویده می شود . این بار غذا مستقیما" به
هزار لا می رود . در هزارلا ٬ غذای جویده شده کاملا" نرم می شود و قوام می یابد . سپس وارد شیردان می شود ٬ با شیره آن درهم می آمیزد و تا حدودی هضم می شود . سپس برای هضم کامل و جذب به روده می رود . درازای روده بز از ٢٢ تا ٤٣ متر است .
فصل و سن زادآوری بز به آب و هوا ٬ نوع و میزان غذا و نژاد بستگی دارد . در مناطق گرمسیری استوایی بز در تمام طول سال می تواند زاد آوری کند . اما در مناطق معتدل و سرد فصل زاد آوری اواخر تابستان تا اواخر زمستان است . آغاز سن زادآوری بز معمولا" از ٧ ماهگی تا ١٩ ماهگی است ٬ اما اغلب بزها تقریبا" در یک سالگی قادر به تولید مثل هستند . عمر بز معمولا" میان ٨ تا ١٢ سال و به طور متوسط ١٠ سال است .
فصل تولید مثل بز در
ایران معمولا" اواخر
تابستان و اوایل
پاییز است . دوره آبستنی تقریبا" پنج ماه است و بزغاله ها معمولا" در
اسفند ٬
فروردین و
اردیبهشت متولد می شوند . بز یک تا دو و گاهی سه بزغاله می زاید . بزغاله بسیار چالاک و بازیگوش است و چند ساعت پس از تولد می تواند به همراه مادرش حرکت کند .
فراوردهها و نژادهای بز