دید کلی
سالهای زیاد وریدها چیزی بیش از یک معبر برای جریان خون به داخل
قلب در نظر گرفته نمیشدند، اما به سرعت آشکار میشود که وریدها اعمال ویژه متعددی انجام میدهند که برای عمل
دستگاه گردش خون ضروری است. موضوع مهم آن است که وریدها قادر به تنگ و گشاد شدن هستند و از این راه به انبار کردن مقادیر کم یا زیاد
خون و قرار دادن این خون در دسترس بقیه دستگاه گردش خون کمک می کنند. آنها همچنین میتوانند خون را بوسیله پمپ وریدی به جلو برانند و حتی به تنظیم برونده قلب کمک کنند.
فشارهای وریدی
خون از تمام وریدهای سیستمیک به داخل دهلیز راست جریان مییابد، بنابراین فشار در
دهلیز راست فشار وریدی مرکزی نامیده میشود. هر عاملی که بر روی فشار دهلیز راست تاثیر داشته باشد معمولا بر روی فشار وریدی در سایر نقاط بدن تاثیر خواهد داشت. فشار دهلیز راست بوسیله تعادل بین قدرت قلب برای تلمبه زدن خون به خارج از دهلیز راست و تمایل خون برای جریان یافتن از رگهای محیطی مجددا به دهلیز راست تنظیم میشود. هرگاه قلب با قدرت زیادی تلمبه بزند، فشار دهلیز راست کاهش مییابد. از طرف دیگر ضعف قلب ، فشار دهلیز راست را بالا میبرد. به همین ترتیب ، هر عاملی که موجب ورود سریع خون از وریدها به دهلیز راست شود، فشار آن را بالا میبرد. بعضی از عواملی که این بازگشت وریدی را افزایش میدهند عبارتند از:
- افزایش حجم خون
- افزایش تنوس رگهای بزرگ در سراسر بدن که منجر به افزایش فشار وریدهای محیطی میشود.
- اتساع آرتریولها که مقاومت محیطی را کاهش داده و موجب جریان سریع خون از شریانها به وریدها میشود.
همان عواملی که فشار دهلیز راست را تنظیم می کنند در تنظیم برونده قلبی نیز دخالت دارند، زیرا مقدار خونی که بوسیله
قلب تلمبه زده میشود هم بستگی به قدرت قلب برای تلمبه زدن و همبستگی به تمایل خون برای جریان یافتن خون از رگهای محیطی به داخل قلب دارد.
فشار طبیعی دهلیز راست حدود صفر میلیمتر جیوه یعنی تقریبا برابر با
فشار جو در اطراف بدن است. این فشار میتواند در شرایط بسیار غیر طبیعی از قبیل نارسائی شدید قلبی یا متعاقب ترانسفوزیدن بسیار زیاد خون که موجب کوشش بیش از حد خون برای جریان یافتن از رگهای محیطی به داخل قلب میشود تا 20 الی 30 میلیمترجیوه بالا رود.
حد تحتانی فشار دهلیز راست حدود 3- تا 5- میلیمتر جیوه یعنی فشار موجود در فضای داخل سینه است که قلب را احاطه کرده است. هنگامی که قلب با قدرت استثنایی تلمبه میزند یا هنگامی که میزان جریان خون از رگهای محیطی به داخل قلب (مثلا متعاقب خونریزی شدید) به مقدار زیادی کاهش یافته و فشار دهلیز راست به این مقادیر بسیار پایین نزدیک میشود.
مقاومت وریدی و فشار وریدی محیطی
وریدهای بزرگ هنگامی که گشاد هستند مقاومت آنقدر اندکی در برابر جریان خون دارند که مقاومت آنها در این حال تقریبا هیچ اهمیتی ندارد. اما بسیاری از وریدهای بزرگ که وارد
قفسه سینه میشوند در نقاط متعددی بوسیله بافتهای اطراف فشرده میشوند، بطوری که جریان خون در این نقاط با مقاومت روبرو میشود. به عنوان مثال ، وریدهای بازو در محل خم شدن روی دنده اول فشرده میشوند. ثانیا ، فشار در وریدهای گردن آنقدر پایین میرود که فشار جو در خارج گردن موجب روی هم خوابیدن آنها می شود.
سرانجام وریدهایی که در داخل شکم سیر میکنند غالبا بوسیله اندامهای مختلف و همچنین بوسیله فشار داخل شکمی فشرده میشوند. بطوری که این وریدها معمولا حداقل بطور نسبی روی هم میخوابند و تخم مرغی شکل میشوند. به این دلایل وریدهای بزرگ معمولا مقاومت قابل ملاحظهای در برابر
جریان خون ایجاد می کنند و به علت این مقاومت ، فشار در وریدهای کوچک محیطیتر معمولا 4 تا 7 میلیمتر جیوه بیشتر از فشار دهلیز راست است.
اثر فشار دهلیز راست روی فشار وریدی محیطی
هنگامی که فشار دهلیز راست از حد طبیعی صفر میلیمتر جیوه بالاتر می رود
خون شروع به پس زدن در وریدهای بزرگ کرده و آنها را باز میکند. فشار در وریدهای محیطی تا زمانی که تمام نقاط رو به هم خوابیده بین وریدهای محیطی و وریدهای بزرگ باز نشده باشند بالا نمیرود. این حالت معمولا هنگامی به وجود می آید که فشار دهلیز راست تا حدود 4+ تا 6+ میلیمتر جیوه بالا رفته باشد.
هرگاه فشار دهلیز راست از این حد باز هم بالاتر رود ، افزایش اضافی در فشار موجب افزایش معادلی بد فشار وریدی محیطی می گردد. چون قلب باید فوقالعاده ضعیف شده باشد تا موجب بالا رفتن فشار دهلیز راست به 4 تا 6 میلیمتر جیوه گردد. لذا فشار وریدی محیطی غالبا در مراحل ابتدایی
نارسایی قلب بالا نمیرود.
اثر فشار شکمی بر روی فشارهای وریدی در پاها
فشار طبیعی در حفره صفاقی در یک شخص داراز کشیده به نسبت بطور متوسط حدود 6 میلیمتر جیوه است، اما گاهی میتواند در نتیجه آبستنی
تومورهای بزرگ یا مایع بیش از حد در حفره صفاقی به 15 تا 20 میلیمتر جیوه برسد. در چنین حالی فشار در وریدهای پاها باید از فشار شکمی بیشتر باشد تا وریدهای شکمی باز شده و به
خون اجازه دهند که از پاها به سوی قلب جریان یابد. به این ترتیب در صورتی که فشار داخل شکمی 20 میلیمتر جیوه باشد حداقل فشار ممکن در وریدهای رانی 20 میلیمتر جیوه خواهد بود.
اثر فشار هیدروستاتیک بر روی فشار وریدی
در هر ظرف آب ، فشار در سطح آب با فشار در سطح جو برابر است اما فشار به میزان یک میلیمتر جیوه به ازای هر 13.6 میلیمتر فاصله در زیر سطح آب افزایش مییابد. این فشار ناشی از وزن آب بوده و لذا
فشار هیدروستاتیک نامیده میشود. فشار هیدروستاتیک به علت وزن خون در سیستم رگی بدن انسان نیز به وجود می آید.
هنگامی که شخصی در وضع ایستاده است فشار در دهلیز راست در حدود صفر باقی میماند، زیرا قلب هر قدر خون اضافی را که میخواهد در این نقطه تجمع یابد به درون
شریانها تلمبه می زند. اما باید دانست که در شخص بالغی که در وضع کاملا بیحرکت ایستاده است فشار در وریدهای پا صرفا به علت وزن هیدروستاتیک خون در وریدهای بین پاها و قلب تقریبا 90 میلیمتر جیوه است. فشارهای وریدی در سایر سطوح بدن به همان نسبت بین صفر و 90 میلیمتر جیوه قرار دارند.
دریچههای وریدی و پمپ وریدی
اگر به خاطر
دریچه های وریدی نبود اثر فشار هیدروستاتیک سبب میشد که فشار وریدی در پاها در یک شخص بالغ ایستاده همیشه 90+ میلیمتر جیوه باشد. در نتیجه هر بار که شخص پاهایش را حرکت میدهد عضلاتش را سفت میکند و وریدهای موجود در عضلات یا در مجاورت آنها را تحت فشار قرار می دهد که این امر خون را به خارج از وریدها میراند. دریچههای وریدی چنان قرار گرفتهاند که جهت
جریان خون فقط میتواند به سوی قلب باشد.
در نتیجه هر بار که شخص پاهایش را حرکت میدهد یا حتی عضلاتش را سفت میکند، مقداری خون به سوی قلب رانده میشود و فشار در وریدها کاهش مییابد. این سیستم پمپی موسوم به پمپ وریدی یا عضلانی است و آنقدر قدرت دارد که در شرایط عادی فشار وریدی در پاهای شخصی که در حال راه رفتن است در حد نزدیک یا کمتر از 25 میلی متر جیوه باقی میماند. هرگاه شخصی بطور کاملا بیحرکت ایستاده باشد پمپ وریدی کار نمیکند و فشار وریدی در قسمتهای پایین پا در ظرف 30 ثانیه تا مقدار کامل فشار هیدروستاتیک 90+ میلیمتر جیوه بالا میرود.
فشار در داخل
مویرگها نیز به مقدار زیادی بالا میرود و موجب میشود که مایع از
سیستم گردش خون به داخل فضاهای بافتی نشت کند. در نتیجه ، پاها متورم شده و حجم خون کاهش مییابد در واقع در ظرف 15 دقیقه اول ایستادن در حالت کاملا بیحرکت مثلا در سربازی که به حالت خبردار ایستاده است غالبا 10 تا 20 درصد حجم خون از دستگاه گردش خون خارج میشود.
نارسایی دریچه وریدی و وریدهای واریسی
دریچههای سیستم وریدی به کرات نارسا و گاهی حتی خراب میشوند. این موضوع مخصوصا هنگامی بوجود میآید که وریدها بر اثر افزایش فشار وریدی برای هفتهها یا ماهها مثلا در آبستنی یا هنگامی که شخص بیشتر اوقات سرپا باشد بیش از حد گشاد شده باشد. گشاد شدگی وریدها سطح مقطع آنها را افزایش میدهد، اما اندازه لبهای دریچهها بزرگتر نمیشود. بنابراین لبهای دریچهها دیگر بطور کامل بسته نمیشوند. در چنین حالی فشار در وریدهای پا به علت از کار افتادن
پمپ وریدی افزایش بیشتری مییابد. این امر اندازه وریدها را باز هم بیشتر افزایش میدهد و سرانجام عمل دریچهها را بطور کامل از بین میبرد. به این ترتیب شخص مبتلا به
واریس میشود که بوسیله برآمدگیهای درشت پیازی شکل وریدها در زیر پوست سراسر پا و مخصوصا ساق پا مشخص می گردد.
فشار وریدی و فشار مویرگی فوقالعاده زیاد میشوند و هرگاه این شخص بیش از چند دقیقه سرپا بایستد نشت مایع از مویرگهای خونی به داخل بافتها موجب پیدایش خیز دائم در پاها میشود. خیز نیز به نوبه خود از انتشار کافی مواد غذایی از مویرگهای به
سلولهای عضلانی و
سلولهای پوششی جلوگیری می کند بطوری که عضلات ضعیف و دردناک شده و پوست به کرات گانگرن شده و زخم میشود. بهترین درمان برای چنین حالتی بالا بردن مداوم پاها لااقل تا سطح
قلب است. اما استفاده از جورابهای کشی محکم نیز کمک قابل ملاحظهای به جلوگیری از خیز و عواقب آن میکند.
عمل وریدها به عنوان منبع ذخیره خون
بیش از 60% تمام خون موجود در سیستم گردش خون معمولا در
وریدهای سیستمیک قرار دارد. به این دلیل و نیز چون وریدها کومپلیاس زیادی دارند، گفته می شود که سیستم وریدی به عنوان منبع ذخیره خون برای سیستم گردش خون عمل می کند. هنگامی که خون از بدن خارج می شود و
فشار شریانی شروع به سقوط میکند رفلکسهای فشاری از سینوسهای کاروتید و سایر مناطق حساس به فشار در سیستم گردش خون آغاز میشوند و این امر قسمت اعظم اثرات ناشی از کمبود خون موجود در گردش خون را که بر اثر دفع خون بوجود آمده جبران میکند. در واقع حتی بعد از آنکه تا 20 درصد حجم کل خون از دست رفته باشد ، سیتم گردش خون غالبا به علت این منبع متغییر وریدی تقریبا بطور طبیعی عمل میکند.
مباحث مرتبط با عنوان