مقدمه
به بخش گستردهاى از ایران که میان دو زمیندرز
تتیس کهن، (در شمال)، و تتیس جوان (در جنوب) قرار دارند میتوان « ایران میانی » نام داد. برخلاف زمیندرز تتیس کهن، درباره محل زمیندرز تتیس جوان اتفاق نظر وجود ندارد. فرهودى (1978) و علوى (1994) محل زمیندرز تتیس جوان را منطبق بر مرز جنوب باخترى کمان ماگمایى ارومیه – بزمان میدانند. اشتوکلین (1968)، و گروهى بزرگ از زمینشناسان، راندگى اصلى زاگرس را به عنوان زمیندرز تتیس جوان پذیرفتهاند. با توجه به پرسشآمیز بودن مسئله فرورانش ورق زاگرس به زیر ورق ایران (کشفى 1976، عمیدى و امامى، 1984، سبزهئى، 1364) ، در این مقاله هم راندگى اصلى زاگرس، مرز میان دو ورق زاگرس (ایران جنوبى) و ورق ایران (ایران میانى) پذیرفته شده است.
همسانى کامل سنگهاى
پرکامبرین –
پالئوزوییک ایران میانى با ایران جنوبى (زاگرس – عربستان)، همسانى رویدادهاى زمینساختى، و همچنین وجود دادههاى دیرینه مغناطیسى، نشانگر آن است که ایران میانى و جنوبى از زمان پرکامبرین پسین تا
تریاس میانى سکویى یگانه بودهاند (لاپارانت، 1972 و اشتوکلین، 1977)، ولى، از اواخر پالئوزوییک، در پى تکوین حرکات زمینساختى
سیمرین پیشین ، این دو صفحه از یکدیگر جدا شده و در حالى که در
زاگرس رسوبگذارى به آرامى و به تقریب پیوسته ادامه داشته، ایران میانى منطقهاى پرتکاپو را در شمال راندگى اصلى زاگرس تشکیل میداده است. ایران میانى پس از جدایش، با سرعتى بیش از صفحه زاگرس به سوى شمال شرقی حرکت کرده و پس از برخورد با ابرقاره اوراسیا و بستن اقیانوس تتیس کهن، بخشى از صفحه اوراسیا شده است. در اواخر پالئوزوییک و در طى
مزوزوییک، ایران میانى زیر رژیمهاى کششى بوده ولى، از
کرتاسه پسین به دنبال سرانجام گرفتن و بسته شدن تتیس جوان، ایران میانى میان دو کمربند زاگرس و
کپهداغ به تله افتاده و از آن زمان به بعد، زیر رژیم فشارشى، با راستاى
تنش N20E قرار گرفته است (بربریان، 1983).
ایران میانى سرزمینى یکپارچه و همگن نیست، بلکه در نتیجه عملکرد
گسلها به صورت قطعاتى جدا با ویژگیهاى زمینشناختى متفاوت است.در هر حال، دو ویژگى عمده در این پهنه حاکم است یکى
چینخوردگى ،
دگرگونى و پلوتونیسم شدید مزوزوییک، و دوم، تکاپوى شدید آتشفشانى سنوزوییک. همین دو ویژگى است که صفحه ایران میانى را از صفحه زاگرس متمایز میسازد.
گفتنى است که به ظاهر، بخشهایى از ایران میانى، مانند خردقاره ایران مرکزى، بلوک لوت و بلوک بوکان در اثر تحولات زمینساختى، پایدار شدهاند.
زمینشناسى عمومى ایران میانى
از نگاه
زمینساخت صفحهاى ، ایران میانى بخشى از ابرورقى است که تا فراسوى مرزهاى شرقی و غربی ایران ادامه دارد. به سوى شمال باخترى گسترههاى وسیعى از ترکیه، به ویژه پهنههاى آناتولى و تورید، به این صفحه تعلق دارند. ادامه خاورى صفحه ایران را میتوان تا جنوب کوههاى پامیر، هندوکش، قرهقوروم و حتى تا سرزمینهاى مرتفع تر هیمالیا (Trans – Himalaya) و تبت دنبال کرد. گسترش زیاد ورق ایران سبب شده تا مطالعات و دیدگاهها در این ورق درخور توجه باشد. شنگــور (1373) تمامى ترکیه، به جز باریکهاى از بلندیهاى جنوب دریاى سیاه، را با صفحه ایران یکسان دانسته و به سبب عملکرد شدید رویداد کوهزایى سیمرین، از این صفحه به عنوان قاره سیمرین (Cimmerian Continent) نام برده است. در نقشه زمینساخت خاورمیانه، علوى (1991)، براى این ابر صفحه، نام کوچک قاره سیمرین Cimmerian) (Microcontinent را برگزیده است . حقیپور (1984) در نقشه لرزه زمینساخت ایران – افغانستان – پاکستان، با توجه به ویژگیهاى سنگهاى پالئوزوییک، ایران میانى را به دو بخش تقسیم کرده، که در یکى (
سنندج – سیرجان) سنگهاى پالئوزوییک در حوضههاى گرابنى و در دومى (ایران مرکزى) توالیهاى رسوبى پالئوزوییک ضمن کاملتر بودن، بر روى سکوها انباشته شدهاند.
در نقشه زمینساخت ایران نوگلسادات (منتشر نشده)، به نواحى واقع بین دو زمیندرز تتیس کهن و جوان، ایالت ایران مرکـزى (Central Iran Province) نام داده و آن را به زیر زون سیستان(Sistan Subzone) زون گـذارى (Transitional Zone) ، مثلث میانى (Median Triangle)، زیر زون ماگمایى مرکزى (Central Magmatic) و زیر زون دگرگونى مرکزى (Central Metamorphic) تقسیم کرده است (شکل 2-7).
بیان تمام دیدگاهها در خصوص ایران میانى (ورق ایران) نتیجهگیرى را دشوار میسازد. ولى، با تکیه و تلفیق نظرهاى چیره، میتوان بخش ایرانى ورق موردنظر را به زیرپهنههاى سنندج – سیرجان،
البرز، خردقاره ایران مرکزى، بلوک لوت و حوضه فلیشى خاور ایران تقسیم کرد.
در یک نگاه کلى واحدهاى چینهشناختى – ساختارى ایران میانى عبارتست از:
1- پیسنگ دگرگونى پرکامبرین
2- ردیفهاى سکویى پرکامبرین پسین – تریاس میانى
3- انباشتههاى زغالدار تریاس پسین –
ژوراسیک میانى
4- رسوبهاى دریایى ژوراسیک میانى – کرتاسه به همراه تکاپوهاى آتشفشانى
5- تکاپوهاى ماگمایى دریایى و رسوبهاى همزمان با کوهزایى پالئوژن
6- تکاپوهاى ماگمایى خشکى و رسوبهاى قارهاى نئوژن - کواترنرى
مقالات مرتبط با عنوان:
