مقدمه:
اگرچه در پارهاى از گزارشهاى موجود، کواترنرى را «دورانى» از تاریخ زمین دانستهاند، ولى بر اساس مصوبه 1989 انجمن بینالمللى علوم زمین IUGSچیزى به نام دوران چهارم زمینشناسى وجود ندارد و کواترنرى سیستمى از دوران سوم است که به دو زیرسیستم
پلیستوسن و
هولوسن تقسیم میشود و لذا استفاده از واژه دوران چهارم نادرست است.
با وجود گستردگى و تنوع زیاد، دانستههاى ما از زمینشناسى کواترنرى ایران بسیار اندک است در حالى که امروزه
زمینشناسى کواترنرى یکى از شاخههاى بنیادى علوم زمین است تا بتواند به پرسشهاى موجود در بارة مناطق شهرى، صنعتى، رویدادهاى طبیعى، ایجاد سازههاى بزرگ، لرزهزمینساخت ایران و 000 پاسخ دهد.
در زمینشناسى ایران، به طور معمول سنگها و نهشتههاى پس از سازندهاى کنگلومرایى پلیوسن – پلیستوسن (هزاردره، بختیارى) را به سن کواترنرى دانستهاند که به طور دگرشیب (به جز در سواحل جنوبى دریاى خزر) سنگهاى کهنتر را میپوشاند و در بین آنها، نهشتههاى آبرفتى – کوهپایهاى، بادى و صحرایى – کویرى بیشترین سهم را دارند. به همینرو، این باور وجود دارد که به دنبال رخداد زمینساختى آلپ پایانى، سرزمین ایران از آب خارج و ریختشناسى کنونى آن شکل گرفته است که از جمله نتایج آن، آغاز چرخههاى فرسایشى است که از آن زمان تاکنون بر پوسته ایران تحمیل شده است. گفتنى است در برخى
پهنههاى ساختارى – رسوبى ایران ، مانند بلندیهاى
کپهداغ، کوههاى خاور ایران و حتى پهنههاى وسیعى از
البرز و
ایران مرکزى آغاز پدیدههاى فرسایشى بسیار کهنتر از کواترنرى است که در انجام آن، رخداد زمینساختى پیرنئن نقش بنیادیترى داشته است. افزون بر ردیفهاى تخریبى انباشته شده در محیطهاى قارهاى، دریاچهاى و دریایى، تکاپوهاى ماگمایى دوره کواترنرى سنگهاى آذرین این زمان را به وجود آوردهاند. با توجه به عواملى مانند محیط
رسوبگذارى ، خاستگاه، چگونگى فرآیندهاى
هوازدگى و
فرسایش ، سنگهاى کواترنرى ایران را میتوان از انواع زیر دانست.
نهشتههاى آبرفتى کواترنرى
در بین نهشتههاى کواترنرى،
نهشتههاى آبرفتى بیشترین سهم را دارند . اینها مواد فرسایشى هستند که از دامنه ارتفاعات تا نواحى پست دشتها گستردهاند و با دور شدن از ارتفاعات، درشتى دانهها کاهش مییابد. به همین دلیل، به نامهاى مختلف دشت، هامون، جلگه،کفه، تگو، دَغ و شخ نامیده شدهاند (نبوى، 1355). نهشتههاى آبرفتى ایران، با وجود گستردگى بسیار زیاد، کمتر مورد مطالعه قرار گرفتهاند. نهشتههاى آبرفتى کواترنرى منطقه تهران بیش از دیگر نقاط مطالعه شده و اغلب به عنوان الگویى براى دیگر نقاط استناد میشوند. دراطراف تهران، نهشتههاى آبرفتى کواترنرى نهشتههاى رودخانهاى – سیلابى هستند که به دنبال چرخههاى فرسایشى پلیوسن – پلیستوسن (سازند هزاردره) انباشته شدهاند. به همینرو، از نظر خاستگاه ویژگیهاى یکسان دارند ولى تناوب چرخههاى پرباران و سالهاى کم باران و حتى رخدادهاى زمینساختى بر چند و چون آبرفتها اثرگذار بوده به همینرو به ویژه به دلیل
ناپیوستگیهاى رسوبى، آبرفتهاى کواترنرى تهران به چند واحد سنگى تقسیم شدهاند.
سازند کهریزک که در گذشته به نام سرى B (ریبن، 1955) و امروزه گاهى سازند شمال تهران (پدرامى، 1370) و یا سازند آبرفتى ناهمگن شمال تهران (بربریان، 1371) نامیده میشود، کهنترین آبرفت سیلابى کواترنرى (ویلافرانشین) تهران است که در کوهپایههاى تهران (باغ فیض، شهرک غرب، دانشگاه بهشتى و 000) دانهدرشت و در جنوب تهران (رى – کهریزک)، دانهریز است. در همه جا، سازند کهریزک به طور دگرشیب بر روى سازند هزاردره و در زیر سازند آبرفتى تهران قرار دارد و مهمترین ویژگیهاى آن، به شرح زیر است:
|
|
| * ارتباط دگرشیب با سازند هزاردره | * شیب ملایم تا حدود 15 درجه
|
| * ضخامت کم (10 متر در برش الگو تا 50 متر) | * ناهمگن بودن اندازه قلوهها (از بلوک تا رُس)
|
| * نامتجانس بودن جنس قلوهها | * وجود غشاى آهکى پیرامون قلوهها
|
| * سیماى سُرخرنگ معرف مناطق نیمهخشک | * تخلخل و تراوایى زیاد
|
| |
سازند کهریزک، به واقع مجموعهاى از
مخروط افکنههاى کوههاى البرز است که ستبراى آن به سمت جنوب کم میشود. وجود قطعه سنگهاى بزرگ و به شدت فرسوده در قسمت پایینى این سازند را ریبن (1966)، نشانهاى از حمل یخچالى دانسته است. در این سازند، لایههاى چندى از خاک قدیمى و شبه لاتریتى نیز دیده میشود که ممکن است نشان دهندة دگرگونى آب و هوا و اثر هواى گرمتر باشد (بربریان، 1371).
سازند آبرفتى تهران : (سرى D)، از نوع رسوبات مخروط افکنهاى، سیلابى، جور نشده و حاصل
هوازدگى و نهشت دوباره آبرفتهاى قدیمیتر به ویژه سازند کهریزک است که به دلیل داشتن ابزار انسانى پیش از تاریخ، ریبن (1955) آنها را متعلق به دوره پارینه سنگى میداند. نبوى (1355)، بر اساس
سن مطلق روش کربن 14 سن لایههاى آغازى آبرفت تهران را حدود 50000 سال و سن قسمت بالایى آن را حدود 7000 سال میداند. ویتا فینزى (1969)، در پایین این آبرفتها، تیغههاى سنگى از نوع Baradostian (38000 تا 29000 سال پیش) را یافته و لذا نتیجه گرفته که رسوبگذارى این سازند از 50000 سال پیش آغاز و حدود 10000 یا 4000 سال پیش به پایان رسیده است. این آبرفتها به تقریب افقى و رسوبات مناطق نیمهخشکاند و جنس آن از ابتدا تا انتهاى دشت متفاوت است ولى از نظر دانهبندى، نسبت به سازند کهریزک،نظم بیشترى دارند. مخروط افکنههاى کرج و جاجرود بخشى از سازند آبرفتى تهران هستند که به داشتن آبخوان غنى شاخص میباشند.
در غرب ایوانکى، بر روى سازند آبرفتى تهران، بیش از ده متر سیلتهاى نرم به رنگ کرم تا قهوهاى تیره و خاکسترى، قلوه سنگ وجود دارد که ویتا فینزى (1969) آنها را «سازند آبرفتى خرمدره» نامگذارى کرده است. در این نهشتهها مقادیر زیادى استخوان، لایههاى زغالى چوب و سفال پیدا شده و سنسنجى قسمت زیرین آنها، به روش کربن 14، معرف 105 ± 3300 سال پیش است.
«آبرفت کنونى» جوانترین آبرفتهاى کواترنرى تهران است که از نوع رسوبات منفصل بستر رودها، مسیلها و یا سطح رویى آبرفتهاى قدیمى است به همینرو گسترش و ضخامت محدودى دارند.
در
پهنــه مکــران ، ویتـا فینـــزى (1979)، نهشتههاى آبرفتـــى کواترنرى را به دو واحـد جــداگانه به نـام «آبرفت سدیچ» (در زیر) و «سازند میناب» (در رو) تقسیم کرده است. آبرفت سدیچ، با 24 متر ستبرا، شامل ماسه و ماسههاى قلوهاى در زیر و نهشتههاى دانهدرشت کنگلومرایى در بالاست. آبرفت میناب ضخامت ناچیزى (5 متر) از سیلت و ماسه با لایهبندى خوب است. یکى از واحدهاى چهرهساز کواترنرى مکران «پادگانههاى دریایى» است که در ترازهاى گوناگون قرار دارند و گاهى توالى آنها به بخشهاى ساحلى مکران،
ریختشناسى پلکانى میدهد. قرارگیرى پادگانههاى دریایى در ترازهاى گوناگون، نشانه بالا آمدن زمین، حرکتهاى جوان و پویایى مکران است.
مقالات مرتبط با عنوان:
