مقدمه
مشکلات و نارسائیهای طبیعی در محدوده بعضی از گذرگاههای جاده‌ای ، بویژه در فصل زمستان از موارد قابل مطالعه و بررسی در زمینه
علوم هواشناسی مربوط می‌باشد. تردد در بعضی از جاده‌ها و گذرگاههای سرد سیری در ایران به صورت یک مشکل حاد در آمده که برای رفع این بحرانها ، مطالعات هواشناسی جاده مناسب با مقتضیات این موضوع تشخیص داده شده است.
با مطالعه
اوضاع جوی ، شرایط ویژه جوی و
اقلیمی و جغرافیائی این گذرگاههای جاده‌ای ، می‌توان مواردی را بصورت یک الگو در جمیع جهانی اقلیمی این مناطق مشخص و تدوین نمود. البته طبیعت این گذرگاهها دارای عوامل ناشناخته و مجهول فاکتورهای هواشناسی می‌باشد که با مطالعه و بررسی تحقیقی و کسب تجربه می‌توان به نکات کلی حاکم بر اوضاع و احوال شرایط اقلیمی و جغرافیایی این نقاط که مطمئنا یکسان نمی‌باشند پی برد. معمولا کلیه پیامدهای طبیعی از قوانین مخصوص بخود پیروی می‌نماید و دلایل آن مطیع قوانین مسلم علمی می‌باشد. طبیعت اقلیم هر منطقه‌ای دارای عوامل ناشناخته و مجهول مخصوص بخود می‌باشد و لذا با تحقیقات و تجربه می‌توان رمزهای طبیعت اقلیم هر نقطه‌ای را گشود و چه بسا که بتوان ، قوای شگرف آنرا به خدمت در آورد. در اقصی نقاط دنیا از جمله سرزمین ایران ، بویژه در
رشته کوههای البرز ، انسانها گذرگاههای جاده‌ای بوجود آورده‌اند که از نظر شناخت اقلیمی همچنان تا کنون ناشناخته باقی مانده است.
سه گذرگاه جاده‌ای مهم در رشته کوههای البرز برای مطالعه مربوط به هواشناسی جاده‌ای در نظر گرفته شده که این گذرگاهها گاها آبستن حوادث جانفرسا بوده و هست. برای شناخت اقلیمی این گذرگاهها از نظر ایمنی جاده‌ای نمی‌توان عجولانه به قضاوت پرداخت. بایستی استنتاجها را بصورت یک روش قانون کلی برای گذرگاهها تعمیم داد. شناخت این گذرگاهها از نظر جغرافیایی شاید در حکم توضیح واضحات باشد، ولی دانستن آنچه را که در این موضوع باید بدانیم ضروری می‌باشد. این گذرگاهها معبر میلیونها نفر مسافر در تمام طول سال است و لذا مطالعه و تحقیقی اقلیمی این گذرگاهها از نظر هواشناسی جاده‌ای بسیار ضروری بنظر می‌رسد.
گذرگاههای جاده ای واقع در رشته کوههای البرز
گذرگاههای جاده‌ای واقع در رشته کوههای البرز ، به دلیل ارتفاعاتی که دارند، در چند گاه از سال بویژه در فصل زمستان پوشیده از برف هستند و دلیل پوشیدگی از برف این گذرگاهها ناشی از این است که در آنجا هوا بسیار سرد می‌باشد. معمولا هر چه ارتفاع نقطه‌ای از سطح دریا بیشتر باشد، هوا در آن محدوده سردتر است. در این گذرگاههای حتی در تابستان ممکن است با برف و سرما روبرو باشد. در بعضی از نقاط محدوده‌های نزدیک این گذرگاههای جاده‌ای ، احتمال سقوط بهمن وجود دارد. بهمن خیلی خطرناک است، چون می‌تواند در جاده‌ها خطرات جانی و مالی فراوانی به بار آورد. بهمن ممکن است در فواصل بهار وقتی که گرمای هوا باعث آب شدن
برف می‌گردد نیز روی بدهد. زمین لرزه و صداهای بلند و ناگهانی چون رد و برق سبب ایجاد بهمن می‌شود. در بعضی از مواقع زمستان در محدوده این گذرگاههای جاده‌ای بهمن حوادثی بوجود می‌آورد که بازتاب وحشتتناک آن موضوع روز می‌گردد. متأسفانه شناخت دلایل وقوع بهمن در این گذرگاهها هنوز در رده ابهام قرار داد.
شاید خاطره‌های دردناک مربوط به فاجعه سقوط بهمن محدوده کندوان ر ا در سال 1363 به یاد داشته باشیم. در این حادثه هولناک 30 تن از مسافرین این گذرگاه به کام مرگ رفتند و در سال 1364 هم سقوط بهمن در جاده هراز در خاطره‌ها باقی ماند. در سال 1376 هم سقوط بهمن در محدوده آبعلی امام زاده هاشم جان جمعی از شهروندان را گرفت. سازمان هواشناسی کشور به منظور همسویی کامل با برنامه‌های استراتژیکی کمیته کاهش آثار بلایای طبیعی مصوب هیئت وزیران ، خواهان مشارکت فعال و همه جانبه در تعدیل ، کنترل ، پیش آگاهی و در صورت امکان پیشگیری از بلایای طبیعی از جمله حوادث طبیعی اقلیمی مربوط به هواشناسی گذرگاههای جاده‌ای می‌باشد. گر چه در این مطالعه چند گذرگاه در مد نظر می‌باشد، ولی بطور کلی 843 کیلومتر از جاده‌های ایران در تنگه‌های بهمن گیر قرار دارد که با احداث یک شبکه
ایستگاههای هواشناسی جاده‌ای می‌توان از قبل ظهور و آمدن غول سفید زمستانی "بهمن" در گذرگاههای جاده‌ای آگاه شد.
وضعیت جوی - جاده‌ایی در ایران
فلات ایران در جنوب باختری آسیا و در مدار شمالی 25 تا 40 درجه قرار دارد و تحت تأثیر سیستمها و
توده‌های هوایی قرار می‌گیرد که غالبا از غرب بسوی عرضهای جغرافیایی میان روان هستند. در برخی از مواقع نیز جریانات هوا مرزهای شمالی ، جنوب غربی ، جنوب شرقی و حتی شرقی وارد می‌شوند و عرصه کشور را در می‌نوردند. مراکز فشار هوا که در بخشهای جنوبی اروپا تشکیل می‌شوند، در فصل پائیز ، توده‌های هوای کم فشار را بسوی دریای مدیترانه گسیل می‌دارند. این توده‌های هوا در حین حرکت خود به سنت شرق مدیترانه از روی ایران عبور می‌کنند و تا اوایل بهار به حرکت خود بسوی ایران ادامه می‌دهند. برآیند عبور این توده‌های هوا در سلسله جبال زاگرس موجب ابرناکی هوا و بارش می‌گردد.
اما آنچه که از هجوم توده هوای قطبی اروپایی و یا حتی توده‌های هوایی که از قطب شمال می‌آیند عاید می‌شود، ورود سرما و بقای آن در نواحی شمالی ، شمال غربی و شمال شرقی کشور ریزشهای منجمد در قالب برف است. در همراهی با این توده‌های هوا ، سیستمهایی نیز که از روی شبه جزیره اسکاندیناوی و یا از آتلانتیک می‌آیند دارای هوای سرد هستند که سرما و ابرناکی با خود می‌آورند و بارندگیهایی را موجب می‌گردند.
جبهه‌های هوا
جبهه‌ها یا توده‌های بزرگی که به ایران وارد می‌شوند، سرما و باد با خود همراه دارند. سرمای ناشی از ورود این توده های هوا به سرمای انتقالی موسوم است و امکان دارد که طی شب یا روز حادث شود. این سرما معمولا پس از عبور یک توده هوای کم فشار و یا یک جبهه هوای سرد توسعه یافته ، استیلا می‌یابد و عموما در پیشاپیش یک توده هوای کم فشار و یا یک جبهه هوای سرد توسعه یافته ، استیلا می‌یابد و عموما در پیشاپیش یک توده هوای قوی و سنگین که دارای فشار زیاد است می‌آید و ممکن است تا چند روز نیز دوام آورد. نفوذ هوای سرد جریان هوای جوی عبوری سبب سرد شدن هوا می‌گردد و زمینه انجام فعل و انفعالات پیچیده‌ای را در
جو فراهم می‌آورد که به موجب آن آسمان در طول شب صاف می‌شود و شرایط برای بروز نوع دیگری از سرما بنام
سرمای تشعشعی مهیا می‌گردد، بروز سرمای تشعشعی بویژه در فصل سرد باعث رخداد دماهای بحرانی می‌شود. کاهش دمای شبانه به حدود صفر درجه سانتیگراد و کمتر از آن ، زمینه های یخبندان را فراهم می نماید.
فرآیند سرد شدن
چگونگی سرد شدن هوا حاکی از آن است که ابتدا لایه هوایی که دمای بالاتر دارد و حاوی مقدار معینی رطوبتی باشد، تا شرایط اشباع شدن از رطوبت سرد می‌شوند و در هنگام تقطیر رطوبت ، گرمای نهان آزاد می‌گردد. چنانچه این فرآیند یعنی اشباع شدن هوا از رطوبت در دماهای بالاتر از سفر رخ دهد، یخبندان پدید نمی‌آیِد، اما اگر میزان رطوبت پایین باشد و کاهش شدید دما اتفاق افتد، شرایط بروز یخبندان ایجاد می‌شود. در یخبندان تشعشعی با فرا رسیدن غروب خورشید و نزدیک شدن شب ، زمین شروع به سرد شدن می‌کند لایه هوای مجاور خود را نیز سرد می‌کند. این لایه با سرد شدن خود ، لایه‌های بالاتر را نیز سرد می‌کند. در چنین شرایطی توده‌های هوای پر فشار نیز با حرکت ملایم و هوای نسبتا سرد و خشک خود مؤثر واقع می‌شوند. وارونگی دما در چنین وضعیتی باعث سردتر شدن هوای لایه مجاور خاکم از لایه هوای بالایی می‌گردد و چون آسمان صاف است و هیچگونه تلاطمی از طریق وزش باد در هوا پیش نمی‌آید، وضعیت یا ثباتی برای سرد شدن پدید می‌آید که معمولا تا صبح و تا قبل از بر آمدن خورشید ادامه پیدا می‌کند.
یخبندان
عواملی که باعث یخبندان می‌گردند در درجه اول به توده هوای عبوری مربوط می‌شوند، ولی علاوه بر آنها ، مبدأ توده هوا ، خصوصیات حرارتی و رطوبتی آنها ، ویژگی مناطقی که مسیر عبور توده هوا هستند، خصوصیات ویژه محلی ، بافت جغرافیایی منطقه ، تغییرات اقلیمی منطقه از قبیل دامنه تغییرات دما ، معدل حداکثر ، معدل حداقل و حداقل مطلق در دوره خاصی از سال ،
رطوبت نسبی و تغییرات آن ، اثرات محلی روی باد ، تغییرات محلی
ابرها و دیگر پدیده‌های اصلی هواشناسی در این امر تأثیر می‌گذارند. در ارتباط با عوامل جوی ، رطوبت نسبی عاملی است که در موقع پیش بینی بروز یخبندان اهمیت پیدا می‌کند. رطوبت نسبی معرف میزان بخار آب موجود در اتمسفر است، هر چه رطوبت نسبی کمتر باشد، سرمای شبانه هوا شدیدتر است، چنانچه نقطه شبنم به عنوان کمترین مقدار ممکن دمای حداقل مورد ملاحظه قرار گیرد با علم بر اینکه نقطه شبنم درجه حرارتی است که در آن هوا تحت شرایط سرد شدن با فشار ثابت به مرحله اشباع می‌رسد، هر چه هوا سردتر باشد میزان بخار آب برای رسیدن به حد اشباع کمتر می‌شود.
در این ارتباط وقتی در قسمتی از شهر بعد از بارش بارانهای شدید سطح خاک گرم گردد، یخبندانی در شب رخ نمی‌دهد. در چنین حالتی
دمای نقطه شبنم هوا بطور قابل ملاحظه‌ای بوسیله بخار آب بالا می‌رود و اگر آسمان صاف و سرعت باد هم کم باشد، غالبا به
تشکیل مه می‌انجامد و یخبندان به تأخیر می‌افتد. عامل پوشش ابر هم در کنار رطوبت روی کاهش دمای شبانه دارای تأثیر است، به این دلیل در احتمال وقوع یخبندان ، همواره
نوع و ارتفاع ابر در آسمان حائز اهمیت می‌شود. ابرها مانند سپری در مقابل تشعشعهای طول موج بلند عمل می‌کنند و سرعت کاهش انرژی را در سطح زمین کم می‌نمایند. هر چه میزان ابرها بیشتر باشد، روند کاهش دما کندتر می‌شود. در شبهای ابری کاهش دمای شبانه در حداقل خود و در شبهای صاف در حداکثر خود قرار دارد.
تأثیر باد در یخبندان
عامل باد به دلیل اختلاط لایه‌های سطحی و پائین آمدن هوای گرم بالا در شرایط سرعتهای کم بر رویداد یخبندان تأثیر می‌نماید. بنابراین وجود آسمان صاف ، نبود باد یا آرامش هوا کمبود فشار بخار آب در لایه‌های هوای فوقانی سطح زمین و ضرایب قابلیت هدایت حرارتی و حرارت ویژه لایه‌های نزدیک به سطح زمین از عوامل اصلی سرد شدن شبانه سطح زمین هستند. نتایج پژوهشهای هواشناسی نشان می‌دهند که بطور کلی هوای آرام با سرعت کم باد به بروز یخبندان تشعشعی کمک می‌کند و باد با سرعت در حدود 5 متر بر ثانیه احتمال رویداد یخبندان تشعشعی را کاهش می‌دهد. بر این اساس پیش بینی یخبندانها نیازمند توجه به سلسله عواملی مثل شناسایی محل ، خصوصیات توده هوایی که احتمال عبور آن از منطقه مورد نظر می‌رود، تغییراتی که این توده‌های هوا قبل از رسیدن به منطقه مورد نظر پیدا می‌کنند، تغییراتی که در بالای توده هوای مورد نظر در موقع ورود به منطقه رخ می‌دهد، تعیین اثر جریان افقی هوا روی تغییرات کلی دما ، تجزیه و تحلیل تأثیر جریان هوا در ارتباط با دمای آن ، دمای خاک ، میزان تشعشع و چگونگی تأثیر گذاری متقابل بین جریانات هوا و پستی و بلندی زمین می‌باشد.
با گذر از موضوع عام و بسیار کلی انواع یخبندان ، لزوم بررسی پایگاه مکانی یخبندان پیش می‌آید که این پایگاه مکانی شامل محورها و جاده‌ها می‌شود. موضوع گزارش یخزدگی در جاده‌ها به مجموعه عملیاتی اشاره می‌شود که اهداف اصلی راهداری را در سه محور بازگو می‌کند. این هدفها شامل تقلیل میزان خرابی راه و افزایش عمر مفید آن ، کاهش هزینه‌های استهلاک وسائط نقلیه از طریق تأمین سطوح عبور مناسب و مطلوب و باز نگهداشتن مداوم راه با انجام تمهیدات ایمنی برای رسیدن به موقع کالا و مسافر به مقصد می‌باشد. در عملیات مرتبط با راهداری متناوب راهها ، می‌توان به فعالیتهایی نظیر تجدید شن ریزی راهها ، لکه گیری اساسی رویه‌ای آسفالتی ، روکش آسفالت گرم و سرد ، تعویض علائم راهنمایی بدون بازتاب و کهنه شده در جاده ، اشاره نمود.
از دیگر عملیات راهداری متناوب موضوعاتی مانند اصلاح نقاط سانحه خیز ، ایجاد باند سبقت در سربالایی‌ها ، تقاطعهای غیر هم سطح ، تعمیرات اساسی لکهای بزرگ و تونلها قابل تأکید هستند. راهداری جاری و معمولی ار سلسله عملیات جاری نگهداری جاده‌ها بهره‌مند است. راهداری دوره‌ای و مستمر بیشتر از جنبه زمان بندی استفاده از راهها و شیوه‌های دریافت اعتبار برای مدت مرمت آنها ، مورد ملاحظه قرار می‌گیرد. ولی آنچه که شایان اهمیت است عملیات راهداری فوری می‌باشد. اینگونه عملیات در هنگام قطع راه در اثر حوادث غیر مترقبه مثل
ریزش بهمن ،
ریزش یا لغزش کوه ،
جریان سیل و وقوع
زلزله انجام می‌گیرد. در مورد راهداری فوری فعالیتهایی چون دفع مواد زاید ، نصب علائم هشدار دهنده حوادث ، راه انحرافی موقتی ، نصب پلهای موقت ، برنامه ریزی مطالعاتی و اجرایی برای بازسازی قسمت های تخریب شده راهها و پل ها سریعا انجام می پذیرد.
سلسله مراتب خدمات جاده‌ای در ایران
با اشاره‌ای به سلسله مراتب خدماتی می‌توان در رأس این سلسله از معاونت راهداری و هماهنگی امور استانها یاد کرد که خود شامل سه اداره کل و دفتر ستادی در مرکز می‌باشد. ادارات کل معاونت راهداری وزارت راه و ترابری شامل دفتر هماهنگی و امور راهداری و ماشین آلات ، اداره کل ایمنی و حریم راهها و اداره کل نگهداری راه و ترابری استانها و شهرستانها می‌باشد. در کنار ادارات کل مزبور ، دو اداره کل فنی و مهندسی به نامهای راه کربلا و راه قدس وجود دارد که مراکز آنها در اهواز و مهاباد قرار گرفته است. ادارات کل راهداری تحت پوشش معاونت راهداری خود دارای معاونت اداری و مالی ، معاونت راهداری و راهسازی و معاونت ادارات ستادی و ادارات راهداری شهرستانها می‌باشد.
راهداری ها در هر شهرستان ملزم به نگهداری از 300 کیلومتر راه هم سنگ شده است. راهداریهای شهرستان ناگزیر از تبعیت از یک محدوده جغرافیایی خاص نیستند و می‌توانند بخشهایی از یک یا دو شهرستان را شامل شوند. امتداد حرکت موضوعی در مقوله راه و به لحاظ آنکه در بخشهای مختلفان گزارش ، راه و مخاطرات آن به بحث کشیده می‌شود. مناسبتی برای طبقه بندی نوع راهها از جنبه‌های مختلف ، پیش می‌آید.
تقسیم بندی راهها
راهها بر اساس عرض و حریم جاده ، وضعیت جغرافیایی ، وضعیت آب و هوایی ، نوع رویه و میزان ترافیک تقسیم بندی می‌گردند که در این بررسی صرفا به ذکر اسامی آنها بسنده می‌گردد.
مباحث مرتبط با عنوان
