نگاه اجمالی
فرسایش ناشی از
آبهای جاری بخشهای مهمی از زمینهای کشاورزی را تخریب می‌کند. بطور کلی هر جا که خاک دستی یا محافظت نشده وجود داشته باشد، شدت فرسایش به مراتب بیشتر می‌شود. خاکریز راهها ، سطح حفاریها ، محل تجمع باطله‌های معدنی و زمینهای کشاورزی شخم زده ولی کاشته شده مثالهایی شخصی در این مورد است. فرسایش بستر و دیوار
رودخانه باعث خالی شدن اطراف و زیرسازه‌هایی چون راهها و پلها و دامنه‌های مشرف به رودخانه‌ها گردیده و نهایتا گسیختگیهایی به همراه خواهد داشت.
رسوبگذاری نیز یکی از آثار مهم فرسایش آبهای سطحی است. رسوبگذاری شدید ، مخصوصا در آب و هواهای خشک که بارندگیهای تند و کوتاه داشته و زمین بدون
پوشش گیاهی است، باعث مسدود شدن مسیر جریان و افزایش خطر وقوع
سیل ، پر شدن مخازن سدها و کانالهای آبیاری و کشاورزی ، آلوده شدن آبها و ایجاد خطر برای
آبزیان می‌شود.
در مواردی نیز رسوب بیش از حد ، مسدود شدن ورودی بنادر و خلیج‌های دهانه‌ای را به همراه داشته است. رسوبگذاری در مخازن سدها ضمن کاهش ظرفیت سد ، از عمر مفید آنها نیز می‌کاهد. مثال شخصی در این مورد پر شدن زودرس مخزن
سد سفید رود از رسوبات است که در سالهای اخیر کوششهایی جهت
رسوبزدایی از آن به عمل آمده است.
روشهای مقابله با سیل
برخی از مهمترین تمهیداتی که برای مقابله با سیل اعمال می‌شود عبارت است از :
- به منظور مقابله با سیل قبل از هر چیز باید نقشه‌های ریسک و خطر سیل برای منطقه مورد نظر تهیه شود. به این منظور دشت سیلابی به مناطق مختلفی که هر یک دارای درجه‌ای از احتمال سیل گرفتگی است تقسیم می‌شود. در برنامه‌های توسعه و شهرسازی ، مناطق دارای ریسک و خطر زیاد محافظت شده یا حداکثر جهت کشاورزی یا احداث پارک و فضاهای باز در نظر گرفته می‌شود. ساختمانها باید در مناطق مرتفعتر و دارای خطر کمتر احداث شود. در کلیه برنامه ریزیها باید نقش توسعه شهرسازی در افزایش تواتر و سطح سیلابهای آتی مورد توجه قرار گیرد.
- ایجاد بندها و دایکهایی برای نگهداری و ذخیره آب سیلاب در مورد بسیاری از شهرهای دارای رشد سریع بکار گرفته می‌شود. این روش ضمن پرهزینه بودن عاری از ریسک نیست.
- مستقیم و هموار کردن مسیر رود و پوشاندن سطح داخلی آن ، راه حلی است که اغلب در رودهای کوچک و جهت افزایش سرعت جریان و کاهش صدمات ناشی از فرسایش اجرا می‌شود. البته این روش صرفنظر از محدودیتهای اجرایی و لطمه‌هایی که به زیبایی محیط می‌زند، ضمن افزایش جریان در پایین رود ، خطر وقوع سیل در آن نقاط را افزایش می‌دهد.
- طراحی مناسب پلها و روگذرها ، به نحوی که گنجایش عبور تمام آب در اوج سیلاب را داشته باشد، بدون آنکه سرریز شوند. بررسیها نشان داده است که یکی از علل مهم ایجاد سیل دوم مرداد ماه 1366 در گلابوره شمیران که خسارت جانی و مالی قابل توجهی به همراه داشت، ظرفیت ناکافی دهانه پلها در روی رودخانه گلابوره و تجاوز ساختمانها به حریم رود بوده است.
- به نظر می‌رسد که سدهای کنترل سیلاب که در بالای رود ساخته می‌شود به عنوان مخازن ذخیره‌ای بکار می‌رود، موثرترین سازه‌ها برای محافظت از سیلاب است. این سدها اغلب چند منظوره‌اند و اغلب برای تامین آب و برق ، تنظیم آب رودخانه و جلوگیری از طغیان آن و بالاخره مقاصد تفریحی استفاده می‌شوند.
- در بسیاری موارد ، تخریب ناگهانی سدها یا مخازن خود موجب جاری شدن سیلهای عظیم شده است. به عنوان مثالی در این مورد می‌توان از گسیختگی دیواره مخزن بالدوین هیل واقع در لوس آنجلس آمریکا در سال 1963 را نام برد که ضمن از دست رفتن سازه ، خسارت جانی و بیش از 10 میلیون دلار خسارت مالی به همراه داشت.
روشهای مقابله با فرسایش
مقابله با نقش فرسایشی آبهای جاری به صورتهای مختلفی انجام می‌شود. برخی از مهمترین روشها در این زمینه عبارت است از :
افزودن به چسبندگی مصالح منفصل
ساده ترین روش در این مورد گیاهکاری ، مخصوصا کاشتن گیاهان دارای رشد سریع ، است.
ریشه گیاهان با ایجاد شبکه‌ای به هم پیوسته در داخل خاک از شسته شدن مواد منفصل جلوگیری به عمل می‌آورند. در شیبهای زیاد می‌توان ابتدا یک توری بافته بر سطح دامنه پهن نمود و سپس بذر را پاشید، یا اینکه سطح دامنه را به صورت پلکانی درآورده تا پرورش و نگهداری نهالها آسان گردد. جلوگیری از چرای بی‌رویه دامها و محافظت از مراتع موجود باید در سرلوحه فعالیتهای مربوط به مقابله با فرسایش آبهای جاری قرار گیرد.
ایجاد پوشش محافظ
با ریختن ورقه‌هایی از قطعات سنگی دارای ابعاد مناسب می‌توان مواد سست و فرسایش پذیر را در مقابل آثار تخریبی امواج یا آبهای جاری محافظت کرد. ابعاد قطعات سنگ در لایه سنگریز با توجه به شرایط می‌تواند بسیار متفاوت باشد. سنگریزی که روی دامنه پایاب یک سد خاکی ایجاد می‌شود و وظیفه‌اش محافظت دامنه در برابر اثر ضربات باران یا
تگرگ است، به مراتب دانه ریزتر از سنگریزی است که به عنوان پوسته یک
موج شکن در ساحل خروشان
دریا یا
اقیانوس احداث می‌شود. در حالت اخیر چون به علت غوطه‌وری ، از وزن مصالح به مقدار زیادی کاسته می‌شود، لازم است تا چگالی مصالح زیاد و در غیر اینصورت اندازه قطعات به مقدار کافی بزرگ انتخاب شود.
ایجاد رسوبگیر
آب دارای مواد معلق ، در شرایط مساوی به مراتب بیش از آب زلال قابلیت فرسایش دارد. لذا باید با روشی مناسب مواد معلق را از آب جدا کرد. با تعبیه بندهای منفرد در مسیر حرکت آب در سراشیبیها ، ضمن کاهش سرعت آب ، مواد معلق ته نشین می‌شوند و در پشت بند به تله می‌افتند. رسوبهایی را که به این ترتیب جمع می‌شود، می‌توان هر چند مدت یکبار تخلیه کرد.
در بخشهایی از
حوضه آبریز سدها که رسوبزایی زیاد است، با احداث رسوبگیرهای مناسب در مسیر آبراهه‌ها ، می‌توان از حمل بیش از اندازه رسوبات به دریاچه سد جلوگیری کرد. در مسیر راه کرج به چالوس ، پس از
سد کرج رسوبگیرهای چندی را می‌توان در دامنه‌های منتهی به
دریاچه مشاهده کرد.
مباحث مرتبط با عنوان
