با وجودیکه بشر در طول تاریخ سیلابها زندگی کرده است، هیچگاه اثرات مخرب سیلابها در گذشته مانند امروز نبوده است. زیرا افراد بسیار کمتری در سیلابدشتها زندگی می کردند و فعالیتهای انسانی در گذشته این چنین موجب افزایش پتانسیل سیلاب نمی گردید. امروزه مشخص شده است که مهار همه سیلابها امکان پذیر نیست تنها می توان با مدیریت آنها، خسارت ها را حداقل نمود.
روشهای مختلفی برای مدیریت سیلاب به کار گرفته می شوند. این روش ها را می توان در چهار دسته زیر طبقه بندی نمود:
1. تلاش در جهت کاهش سیلاب
2. تلاش در جهت کاهش آسیب پذیری در مقابل سیلاب
3. تلاش در جهت کاهش خسارات
4. ایجاد آمادگی برای تحمل خسارات
اولین دسته بر مبنای حفاظت فیزیکی بوسیله
سازه ها می باشد و
روش های سازه ای نامیده می شود. سه دسته دیگر در گروه روش های غیرسازه ای طبقه بندی می شوند.
به عبارت دیگر روش های سازه ای، قبل از وقوع سیلاب اعمال می شوند، ماهیت عمدتا سازه ای دارند و به منظور دور کردن سیلاب از مردم به کار گرفته می شوند.
کلیه روش های کاهش مشکلات سیلاب که در برگیرنده تواما سه مشخصه فوق نباشند، روش های غیرسازه ای مدیریت سیلاب می باشند. برای مثال مقابله به هنگام با سیلاب، دارای ماهیت سازه ای است و به منظور دور کردن سیلاب از مردم صورت می گیرد ولی در هنگام سیلاب انجام می شود یا مدیریت حوضه آبریز قبل از وقوع سیل و به منظور دور کردن سیلاب از مردم صورت می گیرد ولی ماهیت آن عمدتا غیر سازه ای است.
روش های دیگر مانند هشدار سیلاب و تخلیه ساکنین به هنگام سیلاب و به منظور دورکردن مردم از سیلاب انجام می شدند و دارای ماهیت غیر سازه ای می باشند.
با وجودی که برخی روش های غیرسازه ای مدیریت سیلاب مانند پیش بینی سیلاب، مقاوم سازی
سیل بندها در جریان سیلاب، پهنه بندی و مقاوم سازی در مناطق مسکونی و اراضی کشاورزی از 2000 سال پیش در برخی کشورهای جنوب شرقی آسیا مانند
چین،
ویتنام و
بنگلادش به کار گرفته می شده است، در اواخر دهه 1980، روش های غیرسازه ای در بسیاری از کشورها یا ناشناخته بودند و یا مورد توجه قرار نمی گرفتند. از آن زمان بسیاری از کشورهایی که تصور داشتند موفق به مهار سیلاب شده اند، مجددا خسارتهای عمده ای را در اثر سیلابها متحمل شدند و اکنون بطور جدی در حال تفکر مجدد در مورد کارآیی روش های سازه ای زمانی که به تنهایی به کار گرفته شوند، می باشند. در بسیار از این کشورها این تصور وجود داشت که روش های غیر سازه ای برای کشورهای فقیر مناسب است و با احداث سدها، سیل بندها و کانالهای سیل بر، می توان بطور کامل سیلاب ها را کنترل نمود و از آب گرفتگی جلوگیری کرد. تجربیات جهانی نشان داده است که این راهبرد غیر عقلانی و جاهلانه می باشد.
اکنون در بسیار از کشورهای ثروتمند غربی و
ژاپن، کارشناسان سیلاب اعتقاد دارند که ترکیب روش های سازه ای و غیر سازه ای، راه حل بهینه برای حداقل نمودن خسارات سیلاب است در عین حال این ترکیب روش های سازه ای و غیر سازه ای کم هزینه تر از روش های سازه ای به تنهایی می باشد.
رهیافت های غیر سازه ای در مدیریت سیل در برگیرنده آن بخش از فعالیت هایی است که برای رفع یا تسکین اثرات تخریبی سیلاب، سازه های فیزیکی احداث نمی شود. رهیافت های سازه ای در مدیریت سیلاب عبارتند از:
سدها، خاکریزها،
سیل بندها، منحرف نمودن سیلاب، کانال های سیلاب بر و غیره که به وسیله ذخیره، محدودسازی یا تعدیل جریان و یا
انحراف سیلاب، مهار سیلاب را تاحدی ممکن می سازد. ممکن است سازه ای به صورتی ترکیبی با رهیافت های سازه ای یا غیرسازه ای مورد استفاده قرار گیرند ولی الزاماً پیش نیاز تمهیدات غیرسازه ای نخواهد بود.
به هر حال همیشه روش های غیر سازه ای باید تواماً در طراحی های سازه ای مورد توجه قرار گیرند. زیرا استفاده از آنها موجب افزایش در اثر بخشی می شود. در شرایط حاکم بر بعضی از حوضه های آبریز رودخانه ها، ممکن است روش های غیر سازه ای از روش های سازه ای مهار سیلاب کم هزینه تر باشند.
رهیافت های غیرسازه ای مهار سیلاب در دو گروه اساسی در جداول زیر نشان داده شده است:
تمهیدات برنامه ریزی
هدف | زمان | ماهیت | روش
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | هنگام وقوع سیلاب | غیر سازه ای | پیش بینی سیلاب
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | هنگام وقوع سیلاب | غیر سازه ای | پیش بینی سیلابهای دریایی
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | کنترل گسترش سیلابدشت
|
| می تواند در دور کردن مردم از سیلاب موثر باشد | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | بیمه سیلاب
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | قبل از وقوع سیلاب | سازه ای و غیرسازه ای | مقاوم سازی در مقابل سیلاب
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | آموزش عمومی
|
| عمدتا دور کردن سیلاب از مردم | قبل از وقوع سیلاب | سازه ای و غیرسازه ای | مدیریت حوضه آبریز
|
| هر دو | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | تصمیم گیری
|
| عمدتا دور کردن سیلاب از مردم | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | مدیریت سیلاب فصلی در مخازن |
تمهیدات واکنشی
هدف | زمان | ماهیت | روش
|
| هر دو | قبل از وقوع سیلاب | غیر سازه ای | برنامه ریزی جهت مقابله با سیل
|
| عمدتا دور کردن سیلاب از مردم | به هنگام سیلاب | عمدتا سازه ای | مقابله با سیلاب
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | به هنگام سیلاب | غیر سازه ای | هشدار سیل
|
| دور کردن مردم از سیلاب | به هنگام سیلاب | غیر سازه ای | تخلیه
|
| هر دو | به هنگام سیلاب | غیر سازه ای | مدیریت بهنگام سیلاب در مخزن
|
| عمدتا دور کردن مردم از سیلاب | به هنگام سیلاب | غیر سازه ای | کمک های اضطراری |
