مقدمه
انسان از دیدگاه اسلام موجودی در حال رشد است که در دوران زندگی خود نیز از مراحل و دوره‌های مشخصی عبور می‌کند.
خداوند در قرآن می‌فرماید: اوست خدایی که شما را از خاک ناچیز بیافرید و سپس از قطره آب و آنگاه از خون بسته پس شما را از رحم مادر طفلی بیرون آورد تا آن که ، سن رشد و کمال برسید و باز پیر و سالخورده شوید و برخی از شما پیش از سن پیری وفات کنید و همه به اجل معین خود. تا مگر قدرت خدا را تعقل کنید
(غافر، 67).
مراحل رشد قبل از تولد
همانا آدمی را از گل خالص آفریدیم، سپس آن گاه او را نطفه گردانیده، در جای استوار قرار دادیم، آنگاه
نطفه را
علقه و علقه را
مضخه و باز مضخه را
استخوان گردانیدیم. سپس بر استخوانها گوشت پوشانیدیم. از آن پس او را به صورت خلقی دیگر بوجود آوردیم. آفرین بر قدرت کامل بهترین آفریننده (مومنون 12-14). بنابراین مراحل رشد قبل از تولد به ترتیب عبارتند از نطفه- علقه- مضخه- استخوان و پوشانیدن گوشت بر آن و ایجاد آفرینشی دیگر.
مراحل رشد بعد از تولد
در قرآن دوران
زندگی انسان بعد از تولد به سه دوره مشخص کودکی ، بلوغ و پیری تقسیم شده است. ولی چون دوران مهم رشد و تربیت انسان در سالهای کودکی و جوانی است احادیث فراوانی دوران رشد را بعد از تولد تا 21 سالگی تقسیم بندی کرده و ویژگیهایی برای رشد و تربیت یادآور شده‌اند.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرماید: کودک در هفت سال اول سید و آقاست، در هفت سال دوم روحیه اطاعت و فرمانبرداری دارد و در هفت سال سوم وزیر و مشاور است
(وسائل‌الشیعه ج 15، ص124).
همچنین آن حضرت در حدیث دیگری می‌فرماید: فرزند خود را هفت سال آزاد بگذار تا بازی کند در هفت سال دوم به ترتیب و ادب کردن او اقدام کن و در هفت سال سوم او را مشاور و همراه خود قرار ده (کافی، ج 6 ص 47). بنابراین همانگونه که دیده می‌شود دوران رشد و تربیت بعد از تولد سه مرحله هفت ساله تقسیم می‌شود شامل دوره سیادت و سروری که هفت سال اول را شامل می‌شود. دوره اطاعت و فرمانبرداری که دوره یادگیری ، آداب و تربیت صحیح است و دوره سوم که دوره مشورت و همراهی است.
عوامل موثر در رشد از دیدگاه اسلام
توجه به عامل فطرت در رشد و تربیت انسان
از دیدگاه اسلام وجود فطرت مسلم و قطعی است براساس فطرت الهی خلق شده است و دین اسلام هم دین فطرت است و به همین دلیل باقی و همیشگی است.
فطرت همان سرشت انسان است و پیداست که سرشت اکتسابی نیست.
عوامل ارثی (قبل از تولد) و تاثیر آنها در رشد
اسلام به عوامل ارثی و تاثیر آن در رشد انسان توجه خاصی دارد و مجموعه عوامل قبل از تولد ، از قبیل نحوه انتخاب همسر ، زمان ازدواج ، زمان تشکیل نطفه و تاثیر عوامل ژنتیکی ، ایام بارداری ، هنگام تولد و زمان زایمان را در رشد و سلامت جسمی و روانی انسان موثر می‌داند و به آنها عنایت دارد.
پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم می‌فرمایند: شقاوت انسان بدبخت و سعادت انسان خوشبخت در شکم مادر تعیین می‌گردد (بحارالانوار، ج 3، ص 43).
تاثیر عامل خانواده بر رشد از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام پدر و مادر مهم ترین نقشها و وظایف را در
رشد و تربیت کودک بر عهده دارند. اسلام از همان ابتدای تولد برنامه‌ها و دستورات خاصی را برای رشد و تربیت کودک تنظیم فرموده و اجرای آن را بر عهده والدین قرار داده است. اصولا اسلام در مورد رشد و تربیت حقوق مسلمی را برای کودکان قائل است.
اسلام در سراسر دوره کودکی و نوجوانی که مهمترین دوران رشد و تربیت کودک است برنامه‌های خاص و سفارشات تربیتی بسیاری را در انتخاب اسم ، در نحوه شیر دادن و از شیر گرفتن، در صحبت و مهرورزی به کودکان و در رعایت عدالت و وفای به عهد نسبت به آنها چه در دوره بلوغ و چه در دوره جوانی بیان فرموده است. پیامبر اکرم می‌فرمایند: به کودکان خود احترام بگذارید و با آداب و روش پسندیده با آنها رفتار کنید.
عامل تفاوتهای فردی و تاثیر آن بر رشد از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام افراد بشر خصوصیات و استعدادی متفاوت دارند و هر کس از توانایی و ظرفیت معینی برخوردار است. اسلام وجود تفاوتهای فردی را به عنوان یک امر مسلم و ضروری می‌پذیرد و آن را لازمه زندگی بشر می‌داند. براین اساس در مورد رشد و تربیت کوکان نیز توجه به اصل تفاوتهای فردی را مورد تاکید و اهمیت قرار می‌دهد و آن را از صفات خوب والدین به حساب می‌آورد.
عامل شیوه تربیتی و برنامه ریزی برای رشد از نظر اسلام
اسلام برای رشد و تربیت صحیح و مطلوب فرزندان راه عاقلانه و روش حکیمانه‌ای را توصیه می‌کند و معتقد است که فقط از این طریق سعادت و خوشبختی انسان فراهم می‌شود و یکی از این برنامه‌ها را استفاده از عامل
تشویق و
تنبیه می‌داند. رشد و تربیت کودکان و نوجوانان مستلزم برنامه‌های ویژه‌ای است و اسلام نیز به این منظور برنامه ریزی و بکار بردن روشهای خاص تربیتی را ضروری می‌داند و معتقد است رفتار با کودکان با برخورد نسبت به بزرگسالان متفاوت است.
از سوی دیگر اسلام سفارش می‌کند که پدران و مادران موظفند در تربیت فرزندان خود به مقتضیات زمان خود نیز توجه داشته باشند. و در تربیت آنها ، شرایط و اقتضای محیط را نیز در نظر بگیرند.
علی علیه‌السلام می‌فرمایند: آداب و رسوم زمان خود را با فشار و زور به فرزندان خود تحمیل نکنید زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما را آفریده شده‌اند (شرح ابی ابن الحدید، ج 20، ص 267).
هدف رشد از دیدگاه اسلام
از دیدگاه اسلام رشد معنای ارزشی و اخلاقی عمیق و گسترده‌ای دارد. این کلمه در
متون اسلامی ، معنای هدایت ، نجات ، صلاح و کمال یافتن است. بنابراین از دیدگاه اسلام رشد در تعالی انسان جایگاهی والا و ارزشمند دارد و انسان در مسیر تعالی و کمال خویش می‌تواند به آن دست یابد البته هر کس آسان به این جایگاه و مقام بلند نمی‌رسد.
پیامبر اکرم می‌فرمایند: هنگامی که خداوند خیر کسی را می‌خواهد او را در دین فقیه و آگاه می‌سازد و رشدش را به او الهام می‌کند. بنابراین می‌توان گفت که رشد و تربیت از دیدگاه اسلام رشد و تربیت اخلاقی است و هدف اسلام این است که انسان را به جایگاه اخلاقی و ارزشی او برساند.
مباحث مرتبط با عنوان
