مقدمه
وسیله عمده انتقال انرژی از اشعه به ماده ،
پدیده یونیزاسیون است. برانگیختگی واکنش دومی است که اهمیت کمتری دارد و میتواند عامل بروز بعضی از تاثیرات بر مولکولها باشد. در اندامهای زنده که از سلولهای مختلف تشکیل شدهاند، پدیده یونیزاسیون و تحریک در اجزای متشکله سلول مخصوصا پروتوپلاسم اتفاق میافتد. اثرات بیولوژیکی اشعه یون ساز تا حدودی به سبب تغییرات شیمیایی حاصل از اشعه تابش است. در اثر تابش اشعه ، تغییرات فاحشی رخ میدهد که تا حدودی متناسب با مقدار اشعه تابنده است.
واکنشهای بیولوژیک
اثرات مشهود اشعه عبارتند از: تورم سلول ، افزایش اسیدیته پروتوپلاسم ، انباشته شدن کروموزومها و تاخیر در
تقسیم سلولی. این تغییرات ممکن است موقتی باشند و متعاقب آن ترمیم ظاهر گردد و ممکن است پیش آگهی ضایعات وخیم باشند. تابش مقدار کم اشعه ممکن است هیچ گاه سبب اثر بارزی نگردد. با تابش مقادیر بیشتر اشعه تاثیرات بارزترند و ممکن است ترمیم کامل نباشد. برای مقادیر بیشتر اشعه ، ضایعات غیرقابل برگشت تولید میشود که سرانجام به مرگ منجر میشود.
دوره نهفته
متعاقب تابش اشعه به موجودات زنده همواره قبل از تظاهر گونه تغییراتی ، یکی دوره نهفته چند ساعته ، چند روزه یا بیشتر وجود دارد. برای بروز علایم عمومی بیماریهای اشعه این دوره ممکن است چند ساعت و در مورد تغییرات خونی چند روز باشد. ریزش مو و سرخی پوست زودتر از یک هفته یا بیشتر ظاهر نمیشوند.
آب مروارید ،
لوسمی و
سرطان تا پس از چند سال آشکار نمیشوند.
عوامل موثر در ضایعات بیولوژیک
بعضی از اندامها یا بافتها نسبت به اشعه از دیگران حساس هستند. بطور کلی از همه حساستر
بافت لنفوئید است. بقیه نیز به ترتیب افزایش درجه حساسیت عبارتند از:
بافت پوششی ،
بافت ملتحمه ،
عضله ،
استخوان و
بافت عصبی. گاهی اوقات اشخاص جوان از افراد مسنتر حساستر هستند. با وجود اینکه حساسترین زمان حیات مرحله جنینی است، ولی پس از تولد مقاومت بدن تا حد بلوغ سریعا افزایش مییابد.
وسعتی از بدن که در معرض تابش اشعه قرار دارند از اهمیت خاصی برخوردار است. تابش چند صد راد اشعه به تمام یا قسمت اعظم بدن در انسان نسبتا کوتاه سبب بروز بیماری وخیم و احتمالا مرگ میشود. حال آنکه تابش ده برابر این مقدار اشعه به حجم کوچکی از بدن معمولا قابل تحمل است.
اثرات آستانی و غیرآستانی
در پارهای از تاثیرات اشعه ، برای تولید هر اثر مشهود در هر فرد باید کم و بیش یک مقدار معینی اشعه به آن برسد. با تابش هر مقدار اشعه کمتر از این مقدار ، عکسالعمل مشاهده نمیشود. مقدار اشعه لازم را دوز آستانی مینامند. البته ممکن است با تابش مکرر مقادیری کمتر از دوز آستانه سبب بروز ضایعهای گردد ولی به نظر میرسد که برای بعضی از اثرات اضعه هیچگونه آستانهای وجود ندارد. معمولا تغییرات بدنی را در رده پدیدههای آستانی و تغییرات ژنتیکی را به عنوان غیرآستانی میپذیرند.
خطرات ناشی از تابش پرتوهای یونساز به بدن
هدف از کاربرد پزشکی پرتوهای یونساز تولید برخی از اثرات مطلوب اضعه در روی فیلم پرتونگاری یا صفحه پرتوبینی و یا تغییرات واقعی بافتهای زنده است. بهتر است که منحصرا تابش اشعه به موضعی باشد که اثر مورد نظر باید در آنجا ظاهر شود. مسلم است که این غیر ممکن است زیرا قسمتهای سالم نیز در معرض تابش قرار میگیرند و تابش اشعه به پزشک و تکنسین اجتناب ناپذیر است. دانستن اینکه تابش این مقدار اشعه نامطلوب چه اثراتی ممکن است دربرداشته باشد یا چه میزانی از اشعه خطرناک بوده و به منظور حفاظت در برابر اشعه چه سنجشهایی باید انجام شود الزامی است.
منابع تابش اشعه
منابع اشعه را میتوان به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم کرد. منابع طبیعی که کنترل آن بسیار کم است شامل اشعه کیهانی ، اشعه رادیواکتیو ناشی از مواد رادیواکتیو موجود در زمین ، مواد ساختمانی و
مواد رادیواکتیو طبیعی است که در بدن انسان وجود دارند. شدت اشعه کیهانی در ارتفاعات بالا بیش از سطح دریاست. اشعه حاصل از منابع ساخت دست بشر در سراسر جماعات به صورت یکنواخت توزیع نمیشود. منابع مصنوعی اشعه عبارتند از:
اشعه ایکس که در پزشکی و دندانپزشکی بکار میرود، اشعهای که در حد متوسط به اشخاصی که در همسایگی قرارگاههای نیروی اتمی هستند میرسد و انواع وسایل دیگر.
انواع تاثیرات اشعه
هر ضایعهای که در افراد استفاده کننده از
پرتوهای یونساز ، به سبب تابش مقادیر کوچک و مکرر و طولانی اشعه تولید میشود از نوع حاد نمیباشد. اشعه بر پوست و خون تاثیر میگذارد، باعث القای سرطان و آب مروارید شده و بر کوتاه نشدن عمر تاثیر میگذارد از سوی دیگر باعث اختلالات و بیماریهای ژنتیکی میشود.
مباحث مرتبط با عنوان