خلاصه
ابوالقاسم عبیدالله عبدالله حسکانی نیشابوری، معروف به «حاکم حسکانی»، از دانشمندان قرن پنجم هجری قمری و از خاندان علم و ادب و از تبار
عبدالله بن عامر بن کریز، فاتح
خراسان در عصر
عثمان، بود.
او در یک خانواده مذهبی در قریه
حسکان از توابع
نیشابور به دنیا آمد و از محضر پدر و اساتید ِ بنام آن روزگار همچون
قاضی ابوالعلاء صاعد علم آموخت و به رتبه‌ای رسید که در عصر خویش سرآمد دانشمندان عصر خود در
حدیث شناسی و
علم رجال به شمار می‌آمد.
سید بن طاووس در کتاب شریف
اقبال تصریح نموده که حاکم حسکانی از
اهل سنت بوده است، و برخی نیز آورده‌اند که وی
حنفی مذهب و از پیروان
ابوحنیفه بود.
با این حال، مشهورترین اثر حاکم حسکانی کتاب ارزشمند «شواهد التنزیل» است که نام کاملش این است:«شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی اهل البیت علیهم السلام.»
در این کتاب، آیاتی از قرآن که درباره پیامبر و اهل بیت علیهم السلام نازل شده بر اساس احادیث پیامبر و اهل بیت و صحابه،
تفسیر و
تأویل گردیده است.
ولادت
قاضى ابو القاسم، عبید الله بن عبد الله بن احمد بن محمد بن احمد بن محمد بن حسکان قرشى عامرى نیشابورى، معروف به ابن حذاء (ابن حداد)، از علماى بزرگ قرن پنجم هجرى است. عبید الله در نیشابور در خانواده اى اهل علم به دنیا آمد. او از همان کودکى در محضر پدر و پدر بزرگ خود به فراگیرى علم و دانش مشغول شد و خود را آماده کرد تا یکى از چهره هاى بزرگ علم و دانش در جهان اسلام گردد.
خاندان وى خاندانى اهل علم و مشهور بودند. جدّ بزرگ آنها امیر عبد الله بن عامر بن کریز در زمان خلافت عثمان منطقه خراسان را فتح کرده بود و مردم آن سامان به دست وى مسلمان شده بودند. از این جهت خاندان وى از عزت و احترام خاصى در نزد مردم برخوردار بودند. پدر بزرگش احمد بن محمد بن احمد (320 - 423 هجرى) از روات حدیث بود و از ابو اسحاق بزازى و ابو عمرو بن مطر و ابو الحسن ابن بندار صیرفى روایت نقل کرده است. پدرش عبد الله بن احمد بن محمد (363 - 450 هجرى) نیز واعظى مشهور بود. وى روزهاى یکشنبه در مسجد مربعه در شهر نیشابور مجلس وعظ و خطابه داشت. او گاهى به شغل تجارت و گاهى نیز عهده دار مناصب حکومتى بود ولى بعدا به انزوا و عبادت روى آورد. عمویش عبد الرحیم بن احمد بن محمد، مردى صالح، عابد و زاهد بود. او از علماى نیشابور، عراق، حجاز و شام روایت شنیده بود.
فرزندان
سه تن از فرزندان وى از راویان حدیث به شمار مى آیند که عبارتند از:
1 - محمد بن عبید الله بن عبد الله حسکانى، حاکم ابو على حذاء، وى شخصیتى با تقوا و متواضع و از علماى علم حدیث به شمار مى آید.
2 - صاعد بن عبید الله حسکانى، ابو سعید حذاء، او شخصیتى با تقوا و از اهل علم و حدیث است.
3 - وهب بن عبید الله حسکانى، ابو الفضل حذاء، وى نیز اهل علم و حدیث و موعظه بود. او کوچکترین فرزند ذکور پدر بود و روایات فراوانى را از او شنیده بود. وهب در صومعه اى روى به عبادت آورد و براى شاگردان خود در آنجا روایت نقل مى کرد (450 - 524 هجرى).
خصوصِیات اخلاقى
حاکم حسکانى از علماى مشهور دوران خود بود. بسیارى از روات حدیث پاى درس او مى آمدند تا از او روایت بشنوند و یا اجازه روایت بگیرند. او شیخى فاضل و داراى مجلس وعظ و خطابه بود و خود نیز از علماى فراوانى روایت شنیده و یا اجازه روایت داشت.
برخى او را از علماى اهل تسنن و پیرو مذهب حنفى مى دانند. و برخى دیگر او را از علماى شیعه مى دانند که تقیه مى کرده است. ابن طاووس درباره ایشان مى گوید: "الحاکم الحسکانی کان مِن أعیان
رجال الجمهور"، حاکم حسکانى از شخصیت هاى برجسته علماى اهل تسنن بود. ذهبى در کتاب تذکرة الحفاظ مى گوید:"و وجدت له مجلسا یدل على تشیعه و خبرته بالحدیث و هو تصحیح خبر ردِّ الشمسِ و ترغیم النواصب الشُّمُس"، کتابى از ایشان یافته ام که دلالت بر شیعه بودن ایشان دارد و آن "تصحیح رد الشمس..." است.
سفر به مرو
او به شهر مرو سفر کرد تا از علماى آن دیار بهره برد و از آنها روایت بشنود. علاوه بر آن، او خود نیز در آنجا جلسات درس برقرار نمود و جمع فراوانى از مشتاقان علم و دانش را پروانه وار به دور خود جمع کرد و شاگردان فراوانى را تربیت کرد.
اجازه روایت
حاکم حسکانى از بسیارى مشایخ روایى آن دوران اجازه روایت دارد مانند:
1 - ابو عبد الله حاکم نیشابورى
2 - ابو الحسن علوى
3 - عبد الله بن یوسف اصفهانى
4 - ابو الحسن بن عبدان
5 - ابن فتحویه دینورى
اساتید
حاکم حسکانى نزد علماى فراوانى به فراگیرى علم و دانش پرداخت و
از محضر درس آنان بهره برد مانند:
1 - پدرش عبد الله بن احمد بن محمد
2 - جدش احمد بن محمد
3 - ابو طاهر بن محمش
4 - قاضى ابو العلاء صاعد
5 - حاکم، ابو عبد الله حافظ
شاگردان
علماى فراوانى نیز از محضر درس وى بهره برده اند از جمله:
1 - عبد الغافر بن اسماعیل فارسى (451 - 529 هجرى).
2 - مهدى بن ابى حرب
3 - سید ابو محمد حسینى قاینى
تألیفات
عبد الغافر بن اسماعیل، شاگرد مشهور حاکم حسکانى در کتاب تاریخ
نیشابور
مى گوید:"من فهرست تصانیف و تألیفات استادم را به خط خودش دیده ام که به صد عنوان مى رسید و در میان آنها مطالب ارزشمندى بود". از تألیفات وى مى توان به این عناوین اشاره کرد:
1 - شواهد التنزیل لقواعد التفضیل فی الآیات النازلة فی أهل البیت صلوات الله و سلامه علیهم
2 - فضائل شهر رجب
3 - خصائص علی بن أبی طالب علیه السلام فی القرآن
4 - تصحیح خبر ردّ الشَّمس و ترغیم النواصب الشُّمُس (شُمُس جمع شموس و به معناى متعصب و لجوج است.)
وفات
سرانجام قاضى محدث، ابو القاسم عبید الله بن عبد الله حسکانى پس از عمرى خدمت به علوم و معارف محمد و آل محمد صلى الله علیهم اجمعین در حدود سال 490 هجرى دیده از این دنیا فرو بست و به دیار باقى شتافت.
منابع
