ترجمه احوال

درآن زمان یکی ازفضلای عصر به نام شیخ غلامحسین بروجردی برای تعلیم و تربیت دهخدا تعیین شد. وی حجره ای درمدرسه حاج شیخ هادی (درخیابان حاج شیخ هادی) داشت، و مردی مجرد و بتدریس زبان عربی و علوم دینی مشغول بود. استاد دهخدا غالباً اظهار میکردند که هرچه دارند، براثر تعلیم آن بزرگ مرد بوده است. بعدها که مدرسه سیاسی درتهران افتتاح شد، دهخدا درآن مدرسه مشغول تحصیل گردید. معلم ادبیات فارسی آن مدرسه محمّدحسین فروغی مؤسس روزنامه تربیت و پدرذکاءالملک فروغی بود، و آن مرحوم گاه تدریس ادبیات کلاس را به عهده دهخدا می گذاشت. چون هادی نجم آبادی بود، وی ازاین حسن جوار استفاده کامل میبرد و با وجود صغر سن مانند اشخاص سالخورده ازمحضر آن بزرگوار بهره مند میگشت. درهمین ایام به تحصیل زبان فرانسه پرداخت. بعداً هنگامی که معاون الدوله غفاری به سفارت ایران در بالکان منصوب شد، دهخدا را با خود به اروپا برد، و استاد دوسال دراروپا و بیشتر در وین پایتخت اتریش اقامت داشت، و درآنجا زبان فرانسه و معلومات جدید را تکمیل کرد.مراجعت دهخدا به ایران مقارن با آغاز مشروطیت بود، وازآن موقع با همکاری مرحوم جهانگیرخان و مرحوم قاسم خان روزنامه صور اسرافیل را منتشر کردو آن از جراید معروف ومهم صدر مشروطیت بود. جذاب ترین قسمت آن روزنامه ستون فکاهی بود که به عنوان «چرند پرند» به قلم استاد و با امضای «دخو» نوشته میشد، و سبک نگارش آن درادبیات فارسی بی سابقه بود ومکتب جدیدی را درعالم روزنامه نگاری ایران و نثر معاصر پدید آورد. وی مطالب انتقادی و سیاسی را با روش فکاهی درطی آْن مقالات منتشر میکرد.
پس از تعطیل مجلس شورای ملی در دوره محمّّدعلی شاه، دهخدا را با جمعی ازآزادیخواهان به اروپا تبعید کردند.
وی درپاریس با علامه محمّدقزوینی معاشر بود، سپس به سویس رفت ودر «ایوردن» سویس نیز سه شماره از«صوراسرافیل» منتشرکرد. آنگاه به استانبول رفته با مساعدت جمعی ازایرانیان که در ترکیه بودند روزنامه ای به نام «سروش» به زبان فارسی انتشار داد که در حدود پانزده شماره منتشر شد. پس از اینکه مجاهدین تهران را فتح کردند و محمد علی شاه خلع گردید، دهخدا از تهران و کرمان به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب شد، و با استدعای احرار و سران مشروطیت از عثمانی به ایران باز آمده به مجلس شوروی رفت. در دوران جنگ بین المللی اول، دهخدا در یکی از قرای چهار محال بختیاری منزوی بود و پس از جنگ به تهران بازگشته از کارهای سیاسی کناره گرفت، و به خدمات علمی و ادبی و فرهنگی مشغول شد، و مدتی ریاست دفتر(کابینه) وزارت معارف، ریاست تفتیش وزارت عدلیه، ریاست مدرسه علوم سیاسی، سپس ریاست مدرسه عالی خقوق و علوم سیاسی تهران به او محول گردید، و ازآن زمان تا پایان حیات بیشتر به مطالعه و تحقیق و تحریر مصنفات گرانبهای خویش مشغول بود.
علامه دهخدا درساعت شش و سه ربع بعدازظهر روز دوشنبه هفتم اسفند ماه 1334 هجری. شمسی. درخانه مسکونی خویش واقع درخیابان ایرانشهر (جلال بایار) به رحمت ایزدی پیوست. جنازه آن مرحوم دربامداد روز چهارشنبه به شهر ری مشایعت ودرابن بابویه درمقبره خانوادگی مدفون گردید.