مقدمه
یکی از اصول اساسی
بهداشت روانی و
روان درمانی که می‌توان از
مکتب اسلام استنباط نمود، اصل لزوم برنامه‌ریزی بر اساس تفکر و تعقل می‌باشد. در معیارهای اسلامی برای اراده ، اصالت قائل گردیده و دستور می‌دهند که هر کاری که فرد بخواهد انجام دهد، حتی در کارهایی مانند خوردن و آشامیدن ، باید هدفی مشخص را دنبال نماید. اصولا رفتار هر فرد ناشی از اراده اوست. برحسب آنکه فرد در مسیر دستیابی به لذات دنیوی برنامه‌ریزی نماید یا برای امور اخروی ، خداوند نیز به صورت متناسبی وسایل را برایش فراهم می‌آورد.
آیا خداوند کافران را نیز در برنامه‌ریزی برای امور خود ، یاری می‌دهد؟
انسان از سوی خداوند دارای اراده و اختیار است و در استفاده از امکانات موجود در جهان آزاد است و هر روش را که بخواهد، می‌تواند ادامه دهد. خداوند براساس اصالت
اراده انسان با توجه به سمت‌گیری او در جهان ، پاداش و یا مجازات متناسب به او خواهد داد. یعنی هر کس با توجه به نیت و قصد خود برای زندگی دنیوی خود برنامه‌ریزی کرده و نتیجه آن را نیز خواهد دید.
چگونه برای زندگی خود برنامه‌ریزی کنیم؟
بنابر آموزش‌های این مذهب ، هر فرد موظف است تفکر و رفتار خود را در مسیر رشد قرار دهد و هر کار را که می‌خواهد انجام دهد، باید پایان کار را ارزیابی کند، چنانچه در مسیر رشد باشد، آن کار را شروع نماید و در صورتی که در مسیر رشد نباشد، از آن اجتناب نماید. از اقدام به کاری که نفعی برای فرد و جامعه ندارد، نهی شده است. برنامه‌ریزی براساس عقل و علم ، بهترین وسیله برای نزدیکی به خدا و ربودن گوی سبقت ، در میدان زندگی ذکر شده است.
آموزش‌های اسلامی ، همواره بر این اصل تاکید می‌نمایند که یک فرد مسلمان باید هم امور دنیوی و لذات بدنی و هم امور معنوی را در نظر داشته باشد. غرایز را از راه‌های طبیعی و حلال و موافق با دستورات الهی ارضا نماید. طوری برای امور دنیوی برنامه‌ریزی نماید که انگار بطور جاوید در دنیا زنده است و در امور معنوی طوری رفتار نماید که گویی فردا خواهد مرد.
برنامه ریزی می‌کنم ولی موفق نمی‌شوم!!!
انسان باید برای تمام امور خود برنامه‌ریزی کرده و نتیجه کارها را به خدا واگذار نموده و به او توکل کند. تا در صورت عدم امکان پیاده شدن نظرات و برنامه‌ها ، برای فرد احساس ناراحت کننده‌ای به وجود نیاید. و در صورت عدم دستیابی به نتیجه مطلوب ، علاوه بر آنکه باید ضمن بررسی علل شکست ، این تجربه را نیز به تجارب خود بیفزاید، امکان غلبه تقدیرات الهی را بر تصمیم خود نیز در نظر داشته باشد. باید به این واقعیت توجه داشت که هر قدر اهداف و برنامه‌ریزی‌های فردی و اجتماعی ، بیشتر در مسیر سنت‌های الهی باشند، امکان موفقیت ، پیروزی و پایداری آنها بیشتر خواهد بود و به درجاتی که از اصل
توحید و سنت‌های الهی فاصله بگیرند، امکان ناکامی و شکست بیشتری را باید پیش‌بینی نمود.
استفاده از این اصل در روان درمانی
به طرق مختلف و در مورد افراد مختلف می‌توان از این اصل در روان درمانی فردی و گروهی استفاده کرد از جمله:
- در مواردی که فرد با شکستی مواجه شده است می‌توان دلایل شکست او را در عدم توجه به این اصل جستجو کرد و بوسیله آموزش و توجه دادن به آن مانع تکرار شکست گردید. وقتی به فرد توصیه می‌شود که شکست او می‌تواند تجربه‌ای برای آینده باشد و با توجه به نتایجی که از این شکست به دست آورده می‌تواند با قدرت بیشتری به زندگی خود ادمه دهد، ضمن کاهش اضطراب و بدون آنکه این عمل جنبه خود فریبی داشته باشد، می‌توان او را به آینده امیدوار کرد.
- تکیه بر علم و عقل ، روشی است که با در نظر داشتن آنها می‌توان در مورد هر مشکل روانی راه حل اختصاصی را ارائه داد و فرد را به حرکت در مسیر تکامل واداشت.
- در مواردی که فرد روش معقولی را ادامه داده ولی ظاهرا با شکست مواجه شده است، می‌توان با توجه به این اصل او را متقاعد ساخت که قصد خیر او موجب حرکت در مسیر انجام وظیفه و تکامل بوده و شکست ظاهری به هیچ وجه مانع رشد و پذیرش اعمال او در نزد خداوند نخواهد بود.
نتیجه بحث
برداشت مکتب اسلام این است که فطرت به تدریج شکوفا می‌شود و در نتیجه مسئولیت هم باید به تدریج به او واگذار شود. هر برنامه و هر هدف بزرگ ، بدون توجه به وضعیت فعلی مادی و معنوی ما و خیلی سریع نمی‌تواند ما را به نتیجه دلخواه برساند. مطالعات انجام شده در مورد روش‌های عادت سازی (habituation) و یادگیری بطور عینی به لزوم کاربرد تدریجی این روش‌ها در اصلاح رفتار و رسیدن به اهداف بزرگ تاکید دارد.
از نظر آسیب‌شناسی روانی می‌توان به این واقعیت رسید که تغییرات سریع و ناگهانی در زندگی فرد ، بیشترین اثر بیماری‌زا را بر او دارند و شدیدترین تغییرات اگر با زمینه‌چینی قبلی و به طور تدریجی پیاده شوند، آمادگی پذیرش آنها بسیار بالا می‌رود. در برنامه‌ریزی زندگی سالم مخصوصا به هنگام تغییر وضعیت و حالات بحرانی و در تربیت و مدیریت ، باید به این روش توجه ویژه داشت. چنان که خداوند نیز برای تغییر یک وضعیت غیر قابل قبول (تحریم مشروبات الکلی) کاملا به صورت تدریجی و برنامه‌ریزی شده عمل نمود.
مباحث مرتبط با عنوان
