مقدمه
در
زمینشناسى ایران ،
افیولیت به مجموعهاى از سنگهاى مافیک و اولترامافیک گفته میشود که ممکن است منظم و لایه لایه باشند و یا در اثر
تنشهاى زمینساختى با یکدیگر مخلوط شده باشند به این مجموعهها که همراهانى از سنگهـاى رسوبى نواحى ژرف دارنـــد «کمـپلکس افیـولیتـىOphiolitic Complex »، «سرى افیـولیتىOphiolitic Series »، «آمیزههاى افیـــولیتىOphiolitic Melange » و سرانجام «آمیزههاى رنگیــنColoured Melange » نیز گفته شده، که از میان آنها، واژه «آمیزههاى رنگین» کاربرد بیشترى دارد که اغلب به عنوان یک واحد سنگچینهاى به کار میرود.
آمیزههاى رنگین ایران، بیشتر به صورت نوارهاى باریک و کم و بیش پیوستهاى هستند که اغلب در امتداد
گسلهاى طولى اصلى رخنمون دارند.
شواهد زمینشناسى به ویژه بررسى شیمى این مجموعـههـا از نظر نسبتهاى ایزوتوپى Sr 86/ Sr 87 و نحوه پراکنش عناصر خاکى کمیاب نشانگر آن است که ترکیب شیمیایى آنها همانند
سنگکره اقیانـوسى (Oceanic Lithosphere )است لذا پذیرفته شده که مجموعههاى افیولیتى ایران باقیمانده اشتقاقهاى درون قارهاى هستند که در اثر کافتى شدن (Rifting) شکل گرفته و در اثر فرارانش (Obduction) و در هنگام جابهجایى قارهها و خردقارهها، در محل و امتداد زمیندرزهاى کهن (Paleo Geosuture) جاى گرفتهاند. جدا از مسائل ژئودینامیکى پوسته، داشتن
کرومیت ،
سولفید مس تودهاى ، کانیهاى گروه پلاتین، عناصر خاکى کمیاب و 000 از ویژگیهایى است که به مجموعههاى افیولیتى ایران ارزش اقتصادى میدهند.
چگونگى تشکیل و جایگیرى افیولیتهاى ایران
در مورد چگونگى تشکیل مجموعههاى افیولیتى، تاکنون بحثها و نظرات متفاوتى ارائه شده است که در بین آنها پدیدههایى همچون کافتى شدن پوسته و فرارانش وابسته به برخورد صفحهها و بازماندن این مجموعهها در محل زمیندرزها از همه مهمتر است. هر یک از شواهد و دلایل گفته شده، میتوانند در سرشت افیولیتهاى ایران نقش داشته باشند، ولى با توجه به موقعیت زمینساختى و
زمینشناسى ایران ، نقش پدیده کافتى شدن بیشتر است. هرچند که نوع ماگماى به وجود آمده در این سیستم و یا نوع رسوبات همراه با سریهاى افیولیتى ایران، تفاوتها و مغایرتهایى با دیگر نوارهاى افیولیتى نشان میدهد، اما در نواحى خاورى ایران، وجود رسوبات تخریبى مانند فلیش، شیلهاى سیلیسى که با محیط عمیق اقیانوسى سازگار نیست، دلیل بر نزدیک بودن محیط تشکیل افیولیتهاى مذکور به حاشیه قارهها و به احتمال تشکیل افیولیتها در کافتهاى قارهاى از نوع دریاى سُرخ است، به عبارتى وجود پهنههاى اقیانوسى بین صفحههاى ایران، بعید مینماید. بررسى نوارهاى افیولیتى ایران نشانگر آن است که این مجموعهها در طى دو مرحله جداگانه تشکیل شدهاند.
- مرحلة نخست، کششى است که با ایجاد شکاف در پوسته همراه بوده است. این شکافها که تا سستکره ادامه داشته، مسیر مناسبى براى جایگیرى ماگماهایى با ترکیببازالتى بودهاند.
- مرحله دوم، یک مرحله فشردگى است که باعث بسته شدن کافت اولیه شده در نتیجه مجموعههاى افیولیتى را بر روى لبه قارههاى مجاور رانده است. روشن است که راندگى مورد سخن، محدود به زمان جایگیرى اولیه نبوده، بلکه همزمان با رویدادهاى زمینساختى بعدى این عمل تکرار شده است. براى نمونه، ریکو (1974)، در ناحیه نیریز به دو فاز راندگى بعدى در زمان پلیوسن باور دارد.
در مورد شرایط ترمودینامیکى جایگزینى افیولیتها، چهار نظریه وجود دارد :
1- نظریه جایگزینى، به صورت جامد و سرد Cold Intrusion.
2- نظریه فعالیت نفوذى - آتشفشانى
3- نظریه آتشفشانى
4- نظریه فعالیت نفوذی.
در مورد افیولیتهاى ایران نظریه سرد و جامد پذیرفتنیتر است. با وجود این، ریکو (1974)، با توجه به ویژگیهاى
سنگشناسى ، توده اولترابازیک نیریز را نشانه تبلور آرام
ماگما در دما و فشار بالا میداند وى وجود هاله دگرگونى گرمایى (به ضخامت چندین ده متر) در همبرى
پریدوتیتها با سنگ آهکهاى تنگ حنا را دلیلى بر این نظر میداند. به گفته دیگر کانیهاى دگرگونى این هاله، معرف دماى 700 تا 1000 درجة سانتیگراد است و با توجه به نقطة ذوب
هارزبورژیت (1200 درجه)، نتیجه گرفته شده که دست کم در ناحیة نیریز، افیولیتها در زمان جایگیرى حالت خمیرى داشتهاند. در ضمن، نمایش بعضى ریزساختارها، مانند
چینهاى خوابیده که در بعضى تودههاى افیولیتى ایران دیده میشود، نشان میدهند که ممکن است افیولیتهاى ایران در زمان جایگیرى به حالت گدازههاى خمیرى بودهاند.
مقالات مرتبط با عنوان:
