مقدمه
سهولت نسبتا زیادی که برای نفود مواد محلول در محیط خارج به سلول وجود دارد، معمولا با
تراوایی سلولی بیان میکنند. اهمیت موضوع بسیار زیاد است. تراوایی سلول اعمال تغذیه و دفع ، تبادلات مواد بین سلولی و محیط خارج را شامل میشوند.
دو لایه لیپیدی عاری از
پروتئین ، اساسا نسبت به مولکولهای بزرگ قطبی و یونها ناتراوا هستند و نقل و انتقال این ترکیبات از خلال غشا در جهت یا خلاف جهت شیب الکتروشیمیایی بوسیله پروتئینهای غشا انجام میشود که نقش کانال ، پمپ یا حامل غشایی را عهدهدار هستند.
انتقال از خلال غشا غیر فعال یا فعال است. انتقال غیر فعال نوعی انتشار است که طی آن یک یون یا مولکول در جهت شیب الکتروشیمیایی و یا غلظتش حرکت میکند. در این نوع انتقال انرژی مصرف نمیشود. این نوع انتقال به دو صورت انتشار ساده و انتشار تسهیل شده صورت میگیرد. در انتقال فعال از انرژی جهت انتقال یون یا مولکول در جهت عکس شیب الکتروشیمیایی آن استفاده میشود. شیب یونی در انجام بسیاری از فرایندهای زیست شناختی اهمیت دارد. مثلا تمرکز شیبهای ترانس ممبران یونهای سدیم و پتاسیم برای هدایت تحریکهای الکتریکی در اکسون یک سلول عصبی ضروری است.
انتشار ساده
در نوعی انتقال که انتشار ساده نامیده میشود مستقل از پروتئینهای غشایی است. مولکولهای هیدروفوب (آب گریز) کوچک نظیر
بنزن ،
اکسیژن (O
2) ،
نیتروژن (N
2) و
دیاکسید کربن (CO
2) به آسانی از خلال دولایهای لیپیدی غشایی در جهت شیب غلظت عبور میکنند. علاوه بر این مواد مولکولهایی نظیر
آب ،
گلیسرول و
اوره نیز آزادانه تحت تاثیر شیب غلظت از خلال دو لایهای لیپیدی عبور میکنند. یکی از مهمترین عواملی که سرعت حرکت ماده از طریق چربی دولایه را تعیین میکند، قابلیت حلالیت آن ماده در
چربی است.
انتشار تسهیل شده
انتشار تسهیل شده یا انتقال غیرفعال نوعی انتقال در جهت شیب غلظت شیمیایی یا شیب غلظت الکتروشیمیایی (در مورد یونها و مولکولهای باردار) است که بوسیله پروتئینهای کانال یا پروتئینهای حامل غشایی انجام میگیرد. کانالهای غشایی پروتئینهای داخلی غشایی هستند که امکان انتقال سریع مولکولها و یون را از خلال غشا در جهت شیب غلظت شیمیایی یا الکتروشیمیایی فراهم میکنند. سرعت انتقال از خلال کانال حدودا 10
7 یون در ثانیه است.
بطور کلی کانالهای پروتئینی برای مولکولها و یونهایی که از آنها عبور میکنند، انتخابی عمل میکنند. این خصوصیت در مورد نوعی کانال غشایی که
منفذ نامیده میشود، وجود ندارد. کانال و منفذ غشایی از نظر میزان اختصاصی بودن برای ماده انتقالی با همدیگر فرق دارند. جریان انتقال مواد از خلال کانال غشایی بوسیله کنترل باز و بسته شدن دریچه کانال انجام میگیرد. از این منظر کانالها را به چند گروه تقسیم میکنند.
- کانال سدیم: این کانال به تغییرات ولتاژ حساس است.
- گروهی دیگر بوسیله ترکیب شیمیایی باز و بسته میشوند.
- عدهای نظیر کانال یون کلرید بوسیله AMP حلقوی گشوده میشوند.
- برخی از کانالها هم حساس به فشار بوده و با تغییرات فشار باز و بسته میشوند.
پروتئینهای حامل
پروتئینهای حامل مانند آنزیمهای متصل شده به غشا و همانند پدیده اتصال
آنزیم به سوبسترا عمل میکنند. هر پروتئین ناقل دارای یک یا چند نقطه اتصالی اختصاصی است. وقتی تمام این نقاط اشباع شد، سرعت انتقال ماکزیمم است. برخی پروتئینهای ناقل میتوانند همانند آنزیم توسط مهارکنندگان ، مهار شوند که به آنها
مهار کنندههای رقابتی میگویند و بعضی دیگر
مهار کنندگان غیر رقابتی نامیده میشوند. پروتئینهای ناقل مواد به سه نوع میتوانند عمل کنند.
اول اینکه پروتئینهای ناقل ، ماده را فقط از یک جهت به جهت دیگر حمل کنند. دوم اینکه حمل و نقل ماده بستگی به ماده دیگری دارد ولی جهت هر دو در یک طرف است (انتقال سیمپورت) مثل انتقال
گلوکز و
سدیم. در سومین نوع حمل و نقل ماده در یک جهت باعث انتقال ماده دیگری در جهت مخالف آن میشود (انتقال متقابل) یا آنتی پورت) مثل پمپ سدیم _ پتاسیم.
انتقال فعال
در این فرآیند ذرات در خلاف جهت شیب غلظت شیمیایی انتقال مییابند. این نوع انتقال به دو دسته انتقال فعال اولیه و انتقال فعال ثانویه که از حرکت حرکت حاملین بار در جهت شیب پتانسیل الکتروشمیایی تامین میشود، تقسیم بندی میشوند.
انتقال جمعی یا گروهی
در انتقال فعال جمعی یا گروهی که منبع انرژی آن را ترکیب پرانرژی فسفو انول پیرووات (PEP) تامین میکند، ماده منتقلشونده ضمن انتقال متحمل تغییرات شیمیایی میشود. انتقال
قند گلوکز به داخل
سیتوزول باکتری Ecoli و جذب
آمینو اسیدها بوسیله برخی
سلولهای پستانداران تابع این مکانیزم است. در غشای باکتری Ecoli پروتئین گلوکز _ فسفو ترانسفراز وجود دارد که این پروتئین ناقل گلوکز میباشد و به ازای هیدرولیز یک مولکول فسفرانول پیرووات یک مولکول گلوکز را فسفوریله میکند و همزمان به سیتوزول
سلول باکتری میکند.
یونوفورها
یونوفورها خانوادهای از
آنتیبیوتیکهای باکتریایی هستند که انتقال یونهای معدنی یکظرفیتی و دوظرفیتی را از خلال
غشای لیپیدی زیستی و مصنوعی تسهیل میکنند. اینها مولکولهای هیدروفوب (آب گریز) کوچکی هستند که در دو لایه لیپیدی حل میشوند و غشا را به یونهای معدنی نفوذپذیر میسازند. ترکیبات یونوفور به دو خانواده
حامل یونی متحرک و
یونوفور کانالساز تقسیم میشوند.
مباحث مرتبط با عنوان