نگاه کلی
سرب مانند
جیوه ،
کادمیم و
ارسنیک جزء فلزات سنگینی است و انباشته شدن آن در
محیط زیست موجب نگرانی میباشد. سرب فراوانترین و پُرمصرفترین فلز سنگین میباشد و پراکندگی آن در محیط زیست گستردهتر است. کارکردن با سرب بهعلت نقطه ذوب کم(
) آسان بوده ، به سادگی میتوان آن را به اشکال گوناگون در آورد. بهعلت کاربردهایی که سبب پراکندگی مهار نشدنی این عنصر شده است، غلظت زیست محیطی آن در بیشتر کشورها رو به افزایش است.
کاربردهای سرب
کاربرد سرب به 3800 سال قبل از میلاد میرسد. در دوران باستان ، از آن برای مجسمه سازی و بست زدن بناهای سنگی و آجری استفاده میکردند. امروزه هم از سرب در صنعت ساختمانسازی برای پوشش سقف و درزگیری و جلوگیری از نفوذ باران و برای ممانعت از نفوذ صدا استفاده میشود. در ترکیب انواع آلیاژها و در لحیم کاری مورد استفاده قرار میگیرد. هزاران سال است که نمکهای مختلف سرب بهعنوان
رنگدانه بکار میرود.
رنگهای حاصل از این رنگدانهها بسیار پایدار و درخشان میباشد.
که به
قرمز سرب معروف است. در رنگهای مقاوم در برابر
خوردگی استفاده میشود. کاربرد اصلی سرب ، افزودن آن به
بنزین بهصورت
تترا اتیل سرب برای جلوگیری از کوبش موتور میباشد.
گونههای آلاینده سرب
سرب تا زمانی که بهصورت آزاد و غیر یونی باشد، مشکل زیست محیطی بهحساب نمیآید، بلکه سرب بهصورت حل شده یا یونی ، آلاینده زیست محیطی بهشمار میرود. شکلهای آلاینده سرب بهصورت زیر میباشد.
پایدارترین یون سرب میباشد. کانی سرب (گالن) ، شامل
N میباشد و تقریبا تمام سرب از این کانی استخراج میشود. در صورت تماس
با آبهای اسیدی یا استفاده از شبکه آبرسانی قدیمی که از سرب ساخته شدهاند و آب جاری درون آنها اسیدی یا نرم باشد، سرب در آب حل شده ،
وارد آب میشود.
انحلال پذیری با غلظت
آب بطور خطی افزایش مییابد. غلظتهای خطرناک یون سرب میتواند در آبهای کاملا اسیدی که در تماس با کانیهای نامحلول سرب قرار دارند، رخ دهد. سرب در آب سخت به دلیل وجود یون کربنات حل نمیشود. این یون همراه با
اکسیژن لایه انحلال ناپذیر از
در سطح سرب تشکیل و از حل شدن
فلز زیرین در آب جلوگیری میکند.
|
فلز سرب
|
در محیطهای کاملا اکسنده ، سرب میتواند یون
+4 تشکیل دهد. قرمز سرب که بهعنوان ضد زنگ بکار میرود، ترکیبی از
میباشد. عنصر سرب و دیاکسید سرب بهعنوان الکترود در باتریهای انبارهای بکار میروند. عملیات بازگردانی باتریهای انبارهای سربی منبع عمده انتشار سرب در جوامع شهری میباشد و باتریهایی که بازگردانی نمیشوند، منبع اصلی سرب در ضایعات شهری هستند.
ترکیبات آلی سرب
ترکیبهای
یونی هستند، اما اکثر ترکیبهای
کووالانسی میباشند. از نظر تجاری و
محیط زیست ، مهمترین ترکیبهای کووالانسی سرب ،
تترامتیل سرب و
تترا اتیل سرب میباشند که در گذشته کاربرد گسترده ای بهعنوان مواد افزودنی به
بنزین برای تهیه بنزین سربدار داشتند. نقش مواد افزودنی سربدار در موتور خودرو و در نتیجه جلوگیری از کوبش موتور بود.
اتمهای سرب با تجزیه ترکیبات دیآلکیل ، آزاد میشوند و برای جلوگیری از صدمه زدن به موتور اتومبیل با افزودن مقادیر کمی
اتیلن دیبرمید یا
اتیلن دیکلرید به بنزین ، سرب به شکل ترکیبات فرار دیهالید مختلط یا
دیبرمید سرب و
دیکلرید سرب همراه گازهای خروجی از موتور خارج شده ، در هوا پراکنده میشوند و تحت تأثیر نور خورشید
را تشکیل میدهند که به صورت ذرات ریز روزها در هوا پراکنده است.
تأثیر سرب در محیط زیست
بخش اعظم سرب در محیط زیست ناشی از سرب انتشار یافته از وسایل نقلیه میباشد. منشأ تمام تترا آلکیلهای سرب در فضا ، تقریبا از تبخیر بنزین میباشد. این ترکیبها در آب حل نمیشوند، اما از راه
پوست جذب میشوند.
سرب اکسید معلق در هوا در نهایت روی زمین ، آب ، میوهها یا سبزیجات برگدار مینشیند و از آن طریق ، وارد زنجیره غذایی میشود. موجودات ریز ، تغلیظ زیستی سرب را انجام میدهند، اما برخلاف میوه ، سرب در زنجیره غذایی بزرگنمایی زیستی ندارد. امروزه در کشورهای صنعتی از بنزین سربدار استفاده نمیشود، اما در بسیاری از کشورهای دنیا استفاده از بنزین سربدار همچنان ادامه دارد.
تأثیرات سرب روی انسان
بیشتر سربی که وارد بدن انسان میشود در
خون موجود است، اما مقدار آن در نهایت به یک سطح ثابت میرسد و مقدار اضافی سرب در بافتهای نرم بخصوص
مغز وارد میشود. در نهایت سرب در
مغز استخوان رسوب میکند و بهعلت مشابه بودن اندازه
و
، جانشین
کلسیم میشود. جذب سرب در بدن اشخاصی که کمبود کلسیم دارند، بیشتر است. در کودکان جذب آن بیشتر از بزرگسالان است.
ترکیبات تترا آلکیل سرب از طریق پوست جذب میشوند و در
کبد انسان به یون سمیتر
تبدیل میشوند که میتواند از سرخون - مغز عبور کرده ، باعث بروز علائمی مثل بیماری روانی شود.
از نظر
زیست شیمیایی ، سرب از راه مداخله در کار
آنزیمها ، مزاحم تولید
هموگلوبین میشود و با پایین آمدن سطح هموگلوبین باعث ایجاد کم خونی میشود. جنین و کودکان زیر هفت سال حتی در مقابل سطوح کم سرب هم آسیب پذیر هستند. این فلز از جفت جنین عبور کرده ، وارد بدن جنین میشود و باعث سقط یا نارس به دنیا آمدن جنین میشود. در بچهها از رشد عادی مغز جلوگیری کرده ، روی رفتار ، دقت و IQ کودکان تأثیرات زیانباری دارد.
جانشینی برای تترا آلکیل سرب
امروزه در کشورهای پیشرفته از ترکیبی به نام
متیل سیکلو پنتا دیاتیل منگنزتری کربونیل (MMT) به جای تترااتیل سرب در بنزین استفاده میشود. مانند ترکیب سرب فقط مقدار کمی از آن (کمتر از یک دهم گرم در لیتر بنزن) لازم است تا مؤثر واقع شود. این ترکیب ، فوقالعاده سمی است، اما مقدار اضافی
منگنز حاصل از احتراق آن ، مقدار کل منگنزی را که از طریق غذا و آب و هوا وارد بدن انسان میشود، افزایش نمیدهد.
میزان استاندارد سرب در آبهای آشامیدنی طبق نظر سازمان بهداشت جهانی 50PPb است.
مباحث مرتبط با عنوان