منو
 کاربر Online
749 کاربر online

آبادانی و شکوفایی اقتصادی در عهد صفوی

چاپ
جامعه و علوم اجتماعی > تاریخ > دوره های تاریخی
جامعه و علوم اجتماعی > تاریخ > تاریخ اسلام



آبادانى و شکوفایى اقتصادى در عهد صفوى

«907 - 1145 ق / 1501 - 1732 م»

ثبات قدرت دویست و سى ساله صفوى و سرکوبى اقوام وحشى و مهاجم که با قتل و غارتهاى پیاپى خود فرصت آبادانى و نیک بختى را از ایران دریغ کرده بودند، مایه گسترش آبادیها و فزونى جمعیت و شکوفایى صنعت و بازرگانى شد و به تدریج آیینها و فَرنَهادهاى «قانون و قاعده» لازم در ایجاد امنیت در کشور و جلوگیرى از دستبرد یغماگران شکل گرفت؛ راههاى کاروان رو در کشور ساخته شد و شهرها و آبادیها، ابنیه عام المنفعه، مدرسه‏ها و مسجدها، رباطها و کاروانسراهاى بسیار در همه نواحى ایران احداث گردید. در کارهاى صنعتى، هنرى و معمارى پیشرفتهاى چشمگیرى فراز آمد که آن دوران را از ممتازترین زمانهاى تاریخ ایران ساخت. نخستین درخشش این دگرگونى، از همان اوان پادشاهى شاه اسماعیل خود را نشان داد، چنانکه در دوران حکمروایى او، شهرهایى مانند اردبیل، تبریز، خوى و اصفهان رو به گسترش نهاد. اردبیل شهر مقدس صفویان و آرامگاه نخستین پیشواى صوفیانِ سرخ کلاه بود و مردم بسیار از دیارهاى دیگر به قصد زیارت شیخ صفى الدین بدانجا مى‏آمدند و از این راه به ثروت آن مى‏افزودند. خوى مرکزیت نظامى و سپاهى داشت و یک بناى «دولتخانه = کاخ شاهى و مرکز امور مملکتى» در آن بر پا بود که با «دولتخانه» تبریز کوس برابرى مى‏زد. تبریز که نخستین تختگاه صفوى است، پیش از شاه اسماعیل از آبادانیهاى دودمان بایندرى برخوردار و داراى کاخها، مساجد و گرمابه‏ها و دیگر تأسیسات و بناهاى شهرى بود و مورد توجه نویسندگان، دانش پژوهان و هنرمندان نامور زمان قرار داشت. با سلطنت شاه اسماعیل، بسیارى از بزرگان، پس از بر افتادن دولتهاى کوچک به درگاهش روى نهادند و بدان شهر رونق تازه‏اى بخشیدند. در این میان، به ویژه، دسته‏اى از هنرمندان اهل هرات را باید به یاد داشت که با آمدن به تبریز، مرکز هنرى تازه‏اى در آن شهر آراسته بر پا کردند. گذشته از این، شهر تبریز، از زمان تیموریان به بعد، از مراکز بزرگ داد و ستد و آمد و شد بازرگانان شده بود و در عهد شاه اسماعیل و چند گاهى از دوران پادشاهى پسرش طهماسب، بازار گرمترى از پیش، براى مبادله کالاها یافت.

نهضت بازرگانى در عهد صفوی

نهضت بازرگانى که با ایجاد قدرت متمرکز صفوى آغاز شده بود، یکى از دو رکن و سلسله جنبان روابط ایران با اَنیران «خارج = بیگانگان» گردید. آن سلسله جنبان دیگر، چنانکه پیش از این آمد، بیم فرنگیان از پیشرفتهاى عثمانیها در خاک اروپا و تحریک و ترغیب مزورانه ایرانیان به دنبال کردن جنگ با این امپراتورى هم کیش و هم دین بود.

بعد از دوران شاه اسماعیل آوازه توانایى ایران، همه اروپا را فرا گرفت و آمد و شد مردم آن دیار به ایران، چه به قصد بازرگانى و تجارت و چه به آهنگ کارسازى و رایزنیهاى سیاسى فزونى یافت. سفر آنتونى جنکین سُن nosniK neS ynohtnA انگلیسى براى پى ریزى رابطه بازرگانى میان انگلستان و ایران از راه دریاى مازندران، از جمله قدیمى‏ترین سفرهایى از این قبیل است که پس از مرگ شاه اسماعیل اتفاق افتاد. این گونه سفرهاى تجارى سوداگران که در برابر متاعهاى خارجى، کالاهاى ایرانى را به کشورهاى دیگر مى‏بردند تا پایان عهد صفوى بسیار متداول بود.
پیداست که مرکز تجارت خارجى پس از آن که قزوین به عهد شاه طهماسب تختگاه ایران شد، بدى شهر انتقال یافت، اما تبریز همچنان اهمیت و مقام خود را در تجارت و حمل و نقل کالاها حفظ کرد. هنگامى که در زمان سلطنت شاه عباس بزرگ نوبت پایتختى به اصفهان رسید، این شهر مرکزیت تجارى فراوان یافت و محل استقرار بسیارى از نمایندگان و فرستادگان شرکتهاى بزرگ مانند کمپانى هند شرقى هلند و انگلیس و فرانسه و نظایر آنها گردید. ذکر اهمیت هیچ یک از این مراکز بازرگانى، نباید ما را از بیان ارزش بازرگانى خلیج فارس و بندرهاى آن غافل سازد.

رونق تجاری قزوین در عهد شاه طهماسب

بعد از آن که شاه طهماسب صفوى پایتخت را از تبریز به قزوین منتقل کرد، آن شهر اندک اندک رونق و گسترش یافت و به زودى به صورت یکى از بزرگترین مراکز مبادله کالا درآمد به نحوى که کاروانهاى بسیار از چند جاى کشور بدانجا مى‏رفتند، و از آن دیار، هر گاه جنگ و ستیزى میان ایران و عثمانى نبود، از راه حلب یا راه بازرگانى استانبول استفاده مى‏کردند؛ اما شاه طهماسب براى جلوگیرى از پیشرفتهاى سپاه عثمانى در داخل خاک ایران، از شیوه جنگى خاصى استفاده مى‏کرد که عبارت بود از ایجاد ویرانیهاى گسترده در اطراف نیروى مهاجم و سپس فرسودن آن نیرو، از طریق حمله‏هاى تهاجمى و پراکنده «تذکره شاه طهماسب، چاپ برلین، صص 33 - 35». این شیوه، گذشته از زیانهاى فراوان براى ساکنان یا زارعان آن نواحى، باعث بسته شدن راهها و دشوارى کار تجارت مى‏شد. با تمام این احوال، بازرگانان آن عهد، حتى با استفاده از راهى که از داخل خاک روسیه مى‏گذشت، کالاهاى بسیارى از خارج به داخل و از ایران به اروپا مى‏بردند و در بازارهاى مهم کشورهایى چون لهستان، سوئد، دانمارک و آلمان مى‏فروختند.

بعد از دوران طولانى پادشاهى شاه طهماسب که بیشتر آن قرین آرامش بود، بازرگانى خارجى، حتى در دوران شاه اسماعیل دوم و شاه محمد خدابنده، همچنان ادامه داشت و نامه‏ها و سفرنامه‏هاى بازرگانان اروپایى آن عهد، خاصه تجار ونیزى، مملو از اطلاعات با ارزش در این باره و در باب اوضاع کلى ایران در آن عهد است.

رونق اقتصادی در عهد شاه عباس اول

اما آنچه مربوط به رونق و آبادانى در عصر صفوى است، دوران چهل و دو ساله پادشاهى شاه عباس اول تداعى مى‏شود، زیرا عهد این دومین نابغه دودمان صفوى به واقع دورانى زرین است که نزدیک نیم قرن از عصر دویست و سى ساله صفوى را در بر مى‏گیرد، و نه تنها به دوران پادشاهى او ختم نشد، بلکه تا نزدیک پایان عهد صفوى به درازا کشید؛ به ویژه آن که پادشاهى شاه عباس دوم هم تا حدى وسیله‏اى براى پایدارى آن روایى و شکوه گردید؛ بدین گونه نا به هنجاریهاى سلطنت شاه صفى «1038 - 1052 ق / 1629 - 1642 م» و شاه سلیمان «1077 - 1106 ق / 1666 - 1694 - 5 م» و شاه سلطان حسین «1106 - 1125 ق / 1695 - 1713» را هم در سایه خود پوشاند.

اصلاحات اقتصادی شاه عباس بزرگ

شاه عباس بزرگ، این مرد تواناى مدبر، از همان آغاز جوانى، همزمان با سرکوبى مدعیان داخلى و تهاجمات خارجى، اصلاحات داخلى را نیز آغاز کرد. ره‏آوردهاى این پادشاه با کفایت، چهره‏هاى گوناگون دارد. وى به همان اندازه که به گسترش داد و دین، بزرگداشت عالمان، تشویق هنرمندان و همانند این کارها نظر داشت، به تجارت و اقتصاد، راه سازى، معمارى، احداث شهرها یا تکمیل و توسعه آنها نیز توجه مى‏نمود؛ و چون مى‏دانست که امنیت و سرعت عمل در نقل و انتقال نیروهاى نظامى، بى داشتن راههاى ارتباطى مؤثر میسر نیست، به ایجاد چندین جاده و بناى کاروانسراهاى بسیار بر سر راهها پرداخت و چون بیشتر اوقاتش در سیاحت و سفر به نواحى مختلف کشور مى‏گذشت، خود بهترین پاسدار و نگهبان آن راهها بود؛ افزون بر این، امنیت بى سابقه‏اى که او در کشور پدید آورد، استفاده کاروانهاى بازرگانى را از این راهها بسیار آسان مى‏ساخت. از جمله این راه سازیها، کوششهاى فراموش نشدنى شاه عباس در ساختن راه کوهستانى مازندران است «بنگرید به عالم آراى عباسى، صص 989 - 991».

آزاد منشى شاه عباس بزرگ نسبت به ارمنیان و استفاده از آنان در امر تجارت و آبادانى، خود یکى از عوامل بزرگ توسعه اصفهان بود. شهر جلفاى اصفهان که در جوار پایتخت ساخته شد به فرمان پادشاه کلیسایى عظیم یافت و همین امر گروهى تازه از ارامنه را بدان شهر کشید و به رونق بازار سوداگران اصفهان افزود. برخى از استانهاى دیگر ایران، خاصه آذربایجان و مازندران و گیلان نیز از وجود این مردم کوشا بى بهره نماند. بدین گونه اصفهان در مدتى کمتر از سى سال، بر یکى از بزرگترین شهرهاى آن روز در ایران درآمد و داراى باغهاى بزرگ و دوازده دروازه و آبادیهاى بسیار شد. نظیر همین توسعه در دیگر شهرهاى بزرگ مانند کاشان، مشهد، تبریز و برخى از بلاد شمال و جنوب ایران، بر اثر گسترش کارهاى اقتصادى و افزایش امنیت حاصل گردید.

شکوفایی اقتصادی در عهد شاه عباس بزرگ

شهرت جهانگیر شاه عباس در کشور دارى، و اصلاح وضع اقتصادى ایران و تسلط بر خلیج فارس به تجارت خارجى ایران رونق بسیار بخشید، چنانکه اصفهان و بندرگاههاى خلیج، بارانداز بازرگانانى شد که از اروپا و از کشورهاى همسایه مى‏آمدند. وى در سال 1032 ق / 1623 م، رابرت شِرلى را براى تسریع در اجراى عهدنامه بازرگانى به انگلستان فرستاد و پس از چندى نماینده دیگرى به نام «نقد على بیگ» به همین قصد به اروپا گسیل داشت. یکى از مهمترین کالاهاى بازرگانى که پیش از شاه عباس و خاصه در عهد او و بعد از وى به اروپا صادر مى‏شد، ابریشم ایران بود. غیر از انگلستان و پرتغال، هلند و فرانسه نیز در ایجاد و ادامه رابطه بازرگانى با ایران کوشش بسیار مى‏کردند و در دوره پادشاهان اخیر صفوى، بازرگانان روسى هم به ویژه در نواحى شماخى، شروان و باکویه فعالیت تجارى داشتند.


تعداد بازدید ها: 25213


ارسال توضیح جدید
الزامی
big grin confused جالب cry eek evil فریاد اخم خبر lol عصبانی mr green خنثی سوال razz redface rolleyes غمگین smile surprised twisted چشمک arrow



از پیوند [http://www.foo.com] یا [http://www.foo.com|شرح] برای پیوندها.
برچسب های HTML در داخل توضیحات مجاز نیستند و تمام نوشته ها ی بین علامت های > و < حذف خواهند شد..