مقدمه
خلیج فارس یک دریای حاشیه ای است که به طور کامل روی
فلات قاره قرار دارد و سراشیبی آن هم در خلیج عمان است. این خلیج 200 تا 300 کیلومتر پهنا و سطحی در حدود 226000 کیلومتر مربع را زیر پوشش دارد. عمق میانگین آن حدود 35 متر و عمیقترین نقطه آن در کرانه ایرانی تنگه هرمز است که عمقی تا 165 متر دارد، ولی میانگین آن در کناره ها محور ، 74 تا 92 متر است.
از نظر ریخت شناسی ، خلیج فارس نامتقارن و شیب ساحل عربی (جنوبی) آن آرام تر از ساحل ایرانی (شمالی) است. به عبارت دیگر ، محور طولی خلیج فارس آن را به دو قسمت تقسیم می کنند یکی تک شیب پایدار جنوبی که پیش بوم سپر عربستان است و شیب بسیار آرام دارد و دیگری بخش ناپایدار شمالی است که قسمتی از رشته کوههای چین خورده زاگرس و تغییرات شیب آن 175 سانتی متر در هر کیلومتر است. کرانه جنوبی خلیج فارس ، به ویژه در شرق شبه جزیره قطر ، منطقه وسیع و کم عمقی (10 تا 20 متر) است که به طور عمده با ریخت شناسی بست، محیط تبخیری و منطقه جزر و مدی مشخص است. کرانه ایرانی
این دریا ، از رسوبات سخت و بلند با اشکال خطی ساخته شده و با واسطه یک
دشت ساحلی باریک ، با دریا در ارتباط است. منطقه کم شیب کرانه جنوبی و دریای کم ژرفای آن با
تاقدیس هایی با یالهای کم شیب با روند شمالی به جنوبی تا شما شرقی- به جنوب غربی ، اغلب میدان های نفتی بزرگی را می سازند. تاقدیس های قطر، رودخان و بحرین اغلب چهره های توپوگرافی کم شیبی را تشکیل داده اند که با سیستم های گسلی کنترل می شوند. از سوی دیگر ، کرانه ایرانی این خلیج ، کرانه ای کوهستانی با روند شمال غربی است که پشته های تاقدیسی با بلندی بیش از 1500 متر هستند. به همین دلیل ، ساختارهای کرانه شمالی خلیج فارس ، از دیدگاه هندسی ، با آنچه که در کرانه جنوبی است، تفاوت دارد. برخورد ساختارهای کرانه غربی و رشته کوه زاگرس ، توپوگرافی زیر دریایی خلیج فارس را تشکیل می دهد. گرچه شیب بستر بسیار آرام است، ولی حدود 20 جزیره و تعدادی پشته های کوتاه و بلند زیردریایی در آن وجود دارد که بی هنجاریهای توپوگرافی را تشکبیل می دهند. جزایر ایرانی خلیج فارس به صورت پشته های کشیده و موازی ساحل و یا کم و بیش دایره ای شکل هستند. از گروه نخست ، قشم و کیش را می توان نام برد که در واقع دنباله زاگرس بوده و بر اثر بالا آمدن سطح آب به صورت جزیره درآمده اند. ولی جزایر گرد مانند هرمز ، ابوموسی و... گنبدهای نمکی سری هرمز هستند. سطح جزایر خلیج فارس ، از رسوبات تخریبی و مارن تشکیل شده که کم و بیش صدف دارند. خاک آنها شور و یا گچ دار است و به همین دلیل رشد گیاهان ، محدود به انواع خاص است.
آب وهوای خلیج فارس
از نظر آب وهوایی ، خلیج فارس شرایط خشک و نیمه استوایی دارد، به طوری که در تابستان دما تا 50 درجه سانتیگراد می رسد و میزان تبخیر بیش از آب های وارده است. جریانهای هوایی موسوم به باد شمال که از شمال غربی می وزد، در قسمتهای جنوبی تغییر جهت داده و به طرف شمال تمایل پیدا می کنند. افزون بر تاثر کلی بر ایجاد امواج و جریانهای سطحی ، این بادها به مقدار زیاد رسوبات آواری- قاره ای را به محیط های دریایی حمل می کند.
به دلیل محصور بودن ، اثر اقیانوس بر خلیج فارس ، بسیار ناچیز است و به همین رو ، سرعت جریانهای زیرین و افقی آن بسیار اندک و حدود 10 سانتیمتر در ثانیه است. شوری بیشتر خلیج فارس نسبت به اقیانوس ، موجب پیدایش جریان آبی از اقیانوس هند به خلیج فارس می شود این جریان به موازات سواحل ایران و در جهت پادساعتگرد است. جریان مورد نظر با کاهش دما و مقدار شوری همراه است، به گونه ای که در تنگه هرمز مقدار نمک 6/36 گرم در لیتر ولی در انتهای شمال غربی ، در دهانه کارون حدود 40 گرم در لیتر است. میزان بارندگی در سواحل جنوبی کمتر از 5 و در حاشیه شمالی 20 تا 50 سانتیمتر در سال است. آبهای شیرین و رودی به خلیج فارس به طور عمده محدود به روان آبهای کوههای زاگرس ، ترکیه و عراق است که از میان آنها ، رودهای کارون ، دجله و فرات پر آب ترند. در کرانه جنوبی آبهای و رودی بسیار کم است که این امر سبب بالا بودن رسوبات کربناتی در بخش جنوبی است.
زمین شناسی منطقه
از نگاه زمین شناسی ، خلیج فارس فرونشست زمین ساختی کم ژرفایی است که در زمان
ترشیری پیش در حاشیه جنوبی کوههای زاگرس تشکیل شده است.
شدیدترین
چین حوردگی های زمان پلیو- پلیستوسن ، کرانه های شمالی خلیج فارس (زاگرس) را
چین داده است. میزان چین خوردگی ها که در خشکی های ایران شدید است، با شیب های کمتر به طرف دریا ادامه دارد و به گونه ای که در دریا به 10 تا 20 درجه می رسد. محور اصلی خلیج فارس نیز یکی از پیامدها زمین ساختی رخداد چین خوردگی زاگرس است که در زمان پلیوپلیستوسن شکل گرفته است. در پایان
دوره پلیوسن ، سطح دریا به احتمال حدود 150 متر بالاتر از سطح کنونی بوده است. این سطح در حدود 100000 سال پیش از میلاد مسیح و به تدریج به سطح کنونی رسیده که آثار آن به صورت پادگانه های دریایی و
سبخا ، در کرانه های عربی خلیج فارس برجای مانده است.
مباحث مرتب با عنوان
