مقدمه
سرزمین پهناور ایران گنجینه‌ای سرشار ار منابع گوناگون می‌باشد. توجه به گل و گلاب بعنوان نمونه‌ای از این منابع از جنبه‌های مختلف در تاریخ مدنظر بوده است. در حال حاضر بطور مسلم پرورش انواع گل‌های تزیینی و گل‌های معطر ضمن برآوردن نیازهای روزافزون داخلی از جنبه اشتغال‌زایی و رونق بخشیدن به صادرات و افزایش درآمد ناخالص ملی نقش بسزایی ایفا می‌نماید. پرورش گل محمدی براساس اصول فنی به زراعی و روشهای نوین کشاورزی توسط پرورش‌دهندگان ، اتخاذ سیاست‌های سنجیده صادراتی از سوی دولت ، رعایت اصول موازین استاندارد ملی و بین‌المللی در فرآوری از سوی تولیدکنندگان گلاب و ارتقای سطح کیفی آن باعث رونق روزافزون این محصول می‌گردد. امروزه تجارت اسانس‌های گیاهی از مرحله کشت گیاهان اسانس‌دار تا مرحله فروش و بازاریابی فرآورده‌های حاصل از آن ، از یک ساختار کلی و مشخص با عنوان صنعت اسانس تبعیت می‌کند و بسیاری از کشورهای قدرتمند نظیر فرانسه ، آمریکا ، بلغارستان ، برزیل ، روسیه و غیره آن را در برنامه‌های اقتصادی خود قرار داده‌اند.
جایگاه گلاب در ایران
کشور ایران با سابقه کهن از دیرباز تاکنون مهد پرورش گل محمدی و تولید گلاب و
فرآورده‌های گیاهی و
داروهای گیاهی در جهان می‌باشد بطوریکه از مراکز مهم پزشکی بوده و کتب دانشمندان ایرانی مانند
ابوعلی‌سینا و رازی که حتی تا عصر حاضر نیز جزو منابع معتبر قابل استفاده در دانشگاه‌ها بشمار آمده است، دلیل واضح و مستند بر این مقوله می‌باشد. کشت گل محمدی و تولید گلاب ، از محصولات سنتی و صنعتی کشور ما ایران بشمار می‌آید و از نظر اشتغال‌زایی و بعنوان کالای صادراتی حایز اهمیت می‌باشد. گلاب ایران بواسطه وجود رایحه معطر آن که ناشی از شرایط اقلیمی کشت و پرورش گل محمدی می‌باشد، شهرت جهانی داشته بطوری که کشور ما در صنعت گلاب‌گیری در جهان مزیت نسبی دارد. از افتخارات این کشور همین بس که هر ساله کعبه آمال میلیون‌ها مسلمان عاشق با گلاب ایران شستشو داده می‌شود و سایر اماکن معتبر که نیز در سرتاسر بلاد اسلامی نظیر مساجد و حرم‌ها با گلاب عطرآگین می شوند. در این میان خطه کاشان دارای مستعدترین آب و هوا و خاک برای تولید و پرورش گل سرخ محمدی است.
استخراج مواد معطر گل
از تقطیر گل‌های تازه گل محمدی با روشهای مختلف ، مواد معطر آن استخراج می‌شود این روش‌ها در کشورهای مختلف تولید کننده مانند ایران بلغارستان ، ترکیه ، آرژانتین ، اسپانیا ، پرتغال ، سوئیس کاملا باهم تفاوت دارند. در ایران مناطقی مانند قمصر و توابع دیگر کاشان سابقه دیرینه در امر تولید گلاب و اسانس از گل محمدی دارند.
روشهای استخراج اسانس گل سرخ محمدی
استخراج اسانس گل سرخ از سه روش امکان‌پذیر است:
استخراج از طریق تقطیر با آب شامل تعلیق گل‌ها در آب و جوشاندن آنها و سپس خنک‌کردن بخارات و جمع آوری آنها می‌باشد. در این روش مقدار مشخصی از گل سرخ محمدی را براساس گنجایش مخازن با مقداری آب که حدود 3 تا 4 برابر وزن گل می‌باشد تقطیر می‌‌کنند. کاربرد دما در عمل تقطیر باید خیلی آهسته و ملایم باشد. بعبارتی افزایش ناگهانی دما ، بعضی از اجزای معطر سبک‌تر را با هوای باقی‌مانده در دستگاه تقطیر خارج خواهد کرد. براساس گزارشاتی که ارایه گردیده است تا زمانی که در دستگاه تقطیر یک لیتر گلاب از هر کیلو گل سرخ محمدی جمع آوری گردد عمل تقطیر ، گلاب و اسانس اول می‌باشد. بار اسانس که از تقطیر اول بدست می‌آید کم است زیرا مقدار زیادی از اسانس گل سرخ محمدی در گلاب محلول بوده و برای جدا کردن این اسانس ، محلول گلاب حاصله باید تقطیر شود. لازم به ذکر است که در ایران و هندوستان از روش تقطیر با آب برای تهیه اسانس گل سرخ محمدی استفاده می‌گردد. البته در برخی مناطق ایران ایران روش تقطیر با بخار و آب با هم بکار گرفته می‌شود. در دو روش ذکر شده بدلیل وجود ترکیبات ناپایدار که در دمای بالا ، آسیب دیده یا بطور کلی از بین می‌روند، بازده عمل چندان مطلوب نمی‌باشد. بنابراین روش دیگری نیز برای جداسازی ترکیبات معطر از گل بکار می‌رود که استخراج با حلال نامیده می‌شود. در این روش میزان فنیل الکل که ماه موثر اسانس می‌باشد 10 برابر بیش از محصول حاصل از تقطیر با بخار است.
|
تولید گلاب از گل محمدی
گلاب به حاصل تقطیر گل‌های سرخ محمدی و از خانواده Rosaceae تازه چیده شده و مخلوط آن با آب تحت روشهای مختلف با شرایط خاص که اسانس اضافی آن از محلول آبکی جدا شده است، اطلاق می‌گردد. گلاب در ایران به دو روش سنتی و صنعتی تولید می‌گردد.
تولید سنتی گلاب
تولید گلاب به روش سنتی از قدیم‌الایام در ایران مرسوم بوده است. گلاب اولین بار توسط ابوعلی‌سینا استخراج و گوهر گل سرخ یا جوهر گل سرخ نام گرفته است. در تولید سنتی گلاب مقادیر مشخصی از گل محمدی و آب را که به ازای هر کیلوگرم گل یک لیتر می‌باشد در یک دیگ مسی محصول می‌ریزند و سپس درپوش روی دیگر را قرار داده و با تعبیه نمودن واشر لاستیکی مابین دیگ و درپوش دیگ که باعث جلوگیری از نشست بخارات می‌باشد، محکم می‌بندند. روی در دیگ سوراخی وجود دارد که به لوله‌های استیل یا آلومینیومی متصل و سر دیگر لوله به ظرف مسی که پاچ می‌نامند منتهی می‌شود و بخارات حاصل از تقطیر پس از عبور از این لوله در پاچ مسی که در داخل آن آب و یا آب سرد قرار دارد به تدریج سرد شده و گلاب حاصل می‌شود مدت زمان گلاب‌گیری در روش سنتی معمولا 5 تا 7 ساعت می‌باشد و از یک کیلوگرم گل محمدی 1.5 کیلوگرم گلاب بدست می‌آید که 500 گرم اولیه بسیار خوشبو و غلیظ‌تر است.
تولید صنعتی گلاب
در تولید گلاب بروش صنعتی از ماشین آلات پیشرفته که قطعات آن از استیل زنگ‌نزن می‌باشد، استفاده می‌شود. ابتدا گل محمدی و آب در دیگ‌های استیل قرار گرفته و با حرارت‌دادن غیر مستقیم که معمولا بخار آب می‌باشد، از لابلای مخلوط گل و آب عبور داده می‌شود. مراحل تقطیر انجام و بخارات حاصله در مبردها که دارای لوله آب با جریان آب سرد می‌باشند، خنک و به مایع تبدیل می‌گردند و سپس به مخازن استیل گلاب منتقل می‌شوند. از این مرحله عملیات پاستوریزاسیون و صاف نمودن گلاب شروع می‌گردد و پس از گرم نمودن گلاب تا 80 درجه سلسیوس ، از فیلترهای مخصوص کاغذی یا پلاستیکی بسیار ریز عبور داده شده و سپس در منبع پرکردن بطری‌ها قرار می‌گیرد. گلاب همچنان که داغ می‌باشد به داخل بطری‌های شیشه‌ای یا پلی‌اتیلن که قبلا با آب داغ شسته شده و میکروب‌زدایی گردیده هدایت و پس از دربندی با درب آلومینیومی یا پلاستیکی غیر قابل نفوذ ، بر روی بطری‌ها برچسب‌گذاری می‌شود و در داخل کارتن قرار می‌گیرند. در روش صنعتی با توجه به رعایت موازین مختلف در حین تولید و بسته‌بندی، گلاب حاصله از نظر ویژگی‌های فیزیک و شیمیایی و میکروبی مطابق استاندارد خواهد بود. عطر گل محمدی بصورت لایه زرد رنگ و چرب مانند ، سبک ، ، غیر محلول و نیمه جامد با توده کریستالی در حین تقطیر بر روی سطح گلاب قرار می‌گیرد.
ویژگی فیزیکی و شیمیایی گلاب
- گلاب باید از آب کاملا بهداشتی تولید گردد.
- گلاب باید کاملا زلال ، بیرنگ ، بدون سرد و رسوب و فاقد ذرات خارجی باشد.
- دارای بوی مطبوع گل سرخ ، مزه مایل به تلخی ، فاقد بوی پختگی و ترشیدگی و دارای طعمی مطبوع و مختصری مایل به تلخی باشد.
- میزان اسانس گلاب حداقل 12 میلی گرم در 100 سانتی‌متر مکعب باشد.
- عدم استفاده از اسانس‌های تقلبی و سنتزی در تولید گلاب.
- مطابق بودن گلاب با فاکتورهای PH ، وزن مخصوص ، عدد اسیدی ، عدد استر ، عدد اکسیداسیون و الکل اتیلیک طبق استاندارد ملی ایران.
- از بطری‌های شیشه‌ای شفاف نو ، استریل شده و بدون حباب هوا و یا ظروف پلاستیکی پلی اتیلن که جهت مصرف مواد غذایی مناسب باشد استفاده شود.
- از درب غیرنفوذ آلومینیومی و یکبار مصرف استفاده شود.
- دارای برچسب مناسب حاوی درج اطلاعات شامل: نام کالا ، میزان اسانس ، تاریخ تولید و انقضا ، حجم بطری ، سری ساخت ، نام و نشانی تولید کننده باشد.
- از کارتن‌های مناسب و مقاوم جهت بسته‌بندی استفاده شود و نوع بسته‌بندی و شکیل باشد.
ویژگی‌های میکروبیولوژی گلاب
گلاب باید قبل از بسته‌بندی و عرضه به بازار کاملا پاستوریزه و میکروب‌زدایی شود و آزمون هفت فاکتور میکروبی زیر جهت مطمئن بودن و هماهنگی با استانداردهای ملی برای آن انجام می‌شود.
- شمارش کلی باکتری‌های هوازی فروفیل
- باکتری‌های کلیفرم
- استرپتوکک‌های گروه D لانسفید
- پزودومونای آئروژینوزا
- کلستریدیوم‌های احیا کننده سولفیت
- کپک‌ها
- مخمرها
مصارف گلاب
گلاب با طبیعت گرم در صنایع غذایی و در تهیه شربت‌ها ، خوشبو نمودن شیرینی‌جات و در صنایع دارویی و آرایشی در خوشبو نمودن تعدادی از داروها و پمادها بکار می‌رود. در طب سنتی از گلاب جهت دفع دل‌درد شدید و از مخلوط گلاب و نبات برای تقویت اعصاب معده و رفع درد معده ، خونریزی و از مخلوط گلاب و سرکه جهت شتسوی دهان استفاده می‌شود. بوییدن و مالیدن گلاب به بدن باعث معطر شدن و ایجاد نشاط و تقویت اعصاب ، قلب ، حواس و رفع سردرد می‌گردد.
نتیجه‌گیری
با توجه به شهرت جهانی گلاب ایران باید کوشش فراگیر و تلاش مضاعف در جهت ارتقای روزافزون کیفیت این فرآورده و رقابت کیفی این محصول در بازارهای داخلی و خارجی گردد تا صنعت گلاب ایران جایگاه و اصالت خود را از دست ندهد. صنعت گلاب‌گیری علاوه بر اشتغال‌زایی و ایجاد درآمد حاصل از فروش گلاب می‌تواند بعنوان یکی از جاذبه‌های سیاحتی و توریستی جهت بازدید از کارگاهها و کارخانجات تولید گلاب و همچنین مناظر زیبا و دلپذیر و معطر گلستان‌هاب گل محمدی در کشور ما باشد و این امر باعث ایجاد و توسعه صنعت گردشگری و خدمات توریستی شده و از نظر درآمد ملی حایز اهمیت می‌باشد.
مباحث مرتبط با عنوان
