کتابخانه ملی (National library)

دید کلی

کتابخانه ملی ، مادر کتابخانه‌های یک کشور است و در راس همه آنها قرار دارد و به پیشرفت نظام کتابخانه ای کشور ، بخصوص شبکه کتابخانه‌های عمومی کمک می کند. کتابخانه ملی معمولا یک یا چند نسخه از کلیه آثار مکتوب و غیر مکتوب کشور مربوطه را برای ثبت ، نگهداری و برگه نویسی دریافت می دارد. به همین دلیل کتابخانه ثبت آثار (Copyright Labrary) هست. بودجه کتابخانه ملی از طریق دولت تامین می شود و اداره آن با هیات امناست.
ویژگی‌های قرن 19 ، برای رشد کتابخانه‌های ملی مساعد بود و این مساله مورد تایید است که قرن 19 دوران کاشتن بذر کتابخانه ملی با ارزش جهان می باشد. احتمالا پاره‌ای از این کتابخانه‌ها پیشتر پایه گذاری شده اند اما بیشترین تاکید بر ملی بودن آنها و مورد پذیرش و شناسایی قرار گرفتن آنها در قرن 19 میلادی است.

تعریف کتابخانه ملی

این نوع کتابخانه همه نوشته‌ها را در سطح ملی گر می آورد و منظم می کند و خدماتش نه تنها جغرافیایی کشور گسترده است بلکه امروزه ، به سبب ایجاد شبکه‌های جهانی ، با جوامع خارج از کشور نیز در ارتباط است. اجتماعی که با این گونه کتابخانه همبستگی دارد یک ملت است.

وضایف کتابخانه ملی

• کتابخانه ملی باید از هر کتابی که داخل مرزهای جغرافیایی یک کشور منتشر می شود یک یا چند نسخه را داشته باشد؛

• از کتابهایی که در خارج از کشور درباره کشور متبوع کتابخانه ملی چاپ می شود یک یا چند نسخه را داشته باشد؛

• تهیه کتابشناسی ملی؛

• تهیه فهرست مشترک (Union Cataloug)؛

• وضع قوانین مربوط به کتابخانه ها؛

• تهیه میکروفیلم ، چاپ عکس (افست) از کتاب و تشکیل کلاس‌های کار آموزی و برگزاری نمایشگاههای کتاب.

در زیر به چهار کتابخانه معروف قرن 19 جهان می پردازیم.

کتابخانه ملی انگلستان (موزه بریتانیا) British museum

این موزه در عمارت مونته گیو (Montagu house) و به تایخ 15 ژانویه سال 1759 گشایش یافت. اساس این موزه را مجموعه نسخ خطی خریداری شده از «رابرت هارلی» و «ادوارد هارلی» در سال 1753 و کتابخایی احدا شده از طرف «سیرهانزسلون» در سال 1748 تشکیل می دهد.

اداره رسمی موزه از سال 1853 ، بنا بر لایحه الحاق اداره و نظارت موزه بریتانیا که از سوی مجلس تصویب شد به هیات امنا سپرده شد واسقف اعظم کانتربوری ، نخستین رییس هییت امنای آن بود. معروفترین کتابدار (1856 ـ 1837) این موزه «سر آنتونی پانیتسی» بود که اصلیتی ایتالیایی داشت. هدف عمده وی این بود که بریتانیا را به مرکز فرهنگ ملی و ادبیات جهانی تبدیل کند از جمله اقدامات وی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• وی ترتیبی داد که شخصی به نام «توماس گرنویل» مجموعه با ارزش خود را که ارزشی بالغ 56000 گیره داشت به موزه اهدا کند

• تهیه فهرست مولف الفبایی با نمایه موضوعی :
  

در سال 1852م. و همزمان با کتابداری پانیتن در موزه بریتانیا ، ساختمان این موزه از عمارت مونته گیو به محل کنونی آ، منتقل شد. در سال 1857م. تالار جدید مطالعه کتابخانه با ظرفیت 450 نفر و مجموعه مرجعی بالغ بر 25000 جلد گشایش یافت. به موجب قانون کتابخانه بریتانیا مصوب سال 1972 ، کتابخانه موزه بریتانیا از موزه جدا و در یکم جولای 1973 با نام «بخش مرجع کتابخانه بریتانیا» تجدید سازمان یافت. بخش امانت این کتابخانه ، از در هم آمیختن دو کتابخانه دیگر شکل گرفت: یکی کتابخانه ملی مرکزی و دیگری کتابخانه ملی امانت کتاب در علوم و تکنولوژی از سال 1973 ، کار کامپیوتری کردن فهرست کتابخانه شروع شد و هم اکنون نظام کتابشناختی کتابخانه بریتانیا (BLAIS) ، برای کسانی که بخواهند از آن استفاده کنند به طرق چاپی و کامپیوتری در دسترس است.
کتابخانه ملی فرانسه (پاریس) Bibliotheque National :

• سیر تحولی تا قرن 19 : اساس کتابخانه ملی فرانسه ازآن شاهان این کشور بود. در زمان لویی چهاردهم (1715 ـ1942م.) ، کتابخانه به سوی عمومی شدن گرایش یافت و از سال 1692م. دو روز در هفته به روی مردم گشوده شد. در قرن 18 و پس از مصادره کتابهای کتابخانه‌های کلیسا ، کتابخانه ملی فرانسه مجموعه ای 300000جلدی از نسخ خطی و کتب چاپی به دست آورد. این عمل توسط انقلابیون صورت گرفت. آنها قصد داشتند کتابخانه ، نهادی باشد که به مفهوم واقعی کلمه به روی همگان باز باشد.

• قرن 19 : در آغاز قرن 19 ، کتابخانه ملی فرانسه ، مجموعه ای مشتمل بر 250000 کتاب چاپی ، 83000 نسخه خطی و 1500000 گراور داشت. در میان کتابداران این کتابخانه ، لیوپلد دلیزل (1910 ـ 1829) عالم مشهور تاریخ ، خط شناس و چاپ ، از همه معروفتر بود. از جمله اقدامات وی تنظیم نسخ خطی و تهیه فهرستی عمومی برای آنها بود.

• کتابخانه در عصر حاضر : همانطور که انتظار می رود کتابخانه ملی فرانسه ، بزرگترین کتابخانه فرانسه است و حدود 4500000 جلد کتاب و نسخه خطی دارد. در میان نسخ خطی آ، «پاپیروس پریز» متعلق به مصر باستان نیز دیده می‌شود که پیش از پایان هزاره سوم میلاد (2880 ق.م) به نگارش در آمده است.

کتابخانه کنگره آمریکا Library of Congress :

• سیر تاریخی :
  کتابخانه در سال 1800 همزمان با انتقال کنگره به واشنگتن تاسیس یافت. اولین مجموعه کتابخانه که 3000 جلد بود در سال 1814م. در زمان جنگ با انگلیس بوسیله گروه انگلیسی به آتش کشیده شد و از بین رفت. ولی با کوشش «توماس جفرسون» ، رییس جمهور وقت آمریکا ، کتابختانه دوباره تشکیل شد. اما در سال 1851 ، بر اثر آتش سوزی دوباره ، مجموعه کتابخانه به 20 هزار جلد کاهش یافت. در سال 1852 با تصویب بودجه‌های 10 و 75 هزار دلاری خرید کتاب از سوی مجلس ، مجموعه کتابخانه به طرز چشمگیری افزایش یافت. توماس جفرسون نیز مجموعه 6400 جلدی خود را به کتابخانه کنگره اهدا کرد. از سال 1848 قانون حق مولف برای این کتابخانه تصویب شد.

(قانون حق مولف : براساس این قانون یک یا چند نسخه از کتابهایی که در آمریکا چاپ می شود به کتابخانه کنگره اهدا می شود این قانون در سال 1848 تصویب شده بود ولی به طور جدی از سال 1865 دنبال شد.)
در سال 1897 ، محل کتابخانه به مکان فعلی آ، منتقل شد. بر جسته ترین کتابدار این کتابخانه «هربرت پوتنام» بوده که بین سالهای 1899 و 1939 ، کتابدار آنجا بوده است و در واقع رشد رایتن کتابخانه از دوره وی آغاز شد و مجموعه کتاخانه از 800000 جلد در سال 1897 به 9000000 جلد در سال 1939 افزایش یافت.

• اهمیت کتابخانه کنگره :
  کتابخانه کنگره آمریکا دارای مجموعه عظیمی از نسخ خطی ، نقشه ، طرح ، عکس ، گراور و ... است و در مقامی قرار دارد که می تواند در اکثر زمینه‌ها ، عجیب ترین کتاب را در باب عجیب ترین مساله در اختیار گذارد. این کتابخانه با وجود اینکه بازوی تحقیقاتی کنگره است ولی وظایف کتابخانه ملی را انجام می دهد. مجموعه این کتابخانه بالع بر 82 میلیون مدرک است که این مدارک بر حسب رده بندی کنگره آمریکا که خود واضع آن است و مورد استفاده بیشتر کتابخانه‌های جهان است، رده بندی شده اند.

کتابخانه دولتی لنین (روسیه) :

• سیر و تحول تاریخی کتابخانه :
  به لحاظ تاریخی ، کتابخانه دولتی لنین یا کتابخانه ملی اتحاد جماهیر شوروی ، بزرگترین کتابخانه آن کشور است. منشا این کتابخانه را می توان در موزه عمومی رومانستف مسکو که در سال 1862م. ساخته شده بود دریافت. تاریخ جهش بزرگ آن با انقلاب روسیه آغاز شد. چرا که بعد از انقلاب و مستقرشدن حکومت جماهیر شوروی ، اهمیت کتابخانه رومانستف بازشناخته شد و آن را به عنوان کتابخانه مرکزی کشور در نظر گرفتند در نتیجه کتابخانه‌های خصوصی و مجموعه‌های شخصی به نفع این کتابخانه مصادره شد و با این کار میلیونها کتاب به این کتابخانه سرازیر شد. در ششم فوریه 1925 ، کتابخانه رومانستف دوباره نامگذاری شد و به نام کتابخانه دولتی لنین شناخته شد.

• اهمیت سیاسی کتابخانه دولتی لنین :
  لنین رهبر ممتاز انقلاب روسیه اهمیت فراوانی به کتابخانه‌ها می داد. دولت جماهیر شوروی به پشتیبانی مداوم و هدایت سیاستهای آن پرداخت به طوری که علاوه بر رشد کمی و کیفی ، تمام ویژگی‌های یک کتابخانه سوسیالیستی نوین در آن تجسم یافت. در سال 1945 ، نشان لنین ، عالی ترین نشان دولتی شوروی ، به خاطر خدمات برجسته کتابخانه در گردآوری و نگهداری کتابها و فراهم نمودن آنها برای مردم در سطح وسیع و اجرای سیاستهای سوسیالیستی به کتابخانه اهدا شد.

• کتابخانه در عصر حاضر :
  امروزه کتابخانه لنین بالغ بر 22 میلیون کتاب ، ادواری ، مجموعه‌های سالیانه روزنامه و سایر نشریات به 173 زبان دارد. این آثار از منابع متنوعی از کنجینه‌های ادبی قرن 11م. روسیه کهن و کتب چاپی قرن 15 گرفته تا آثار انتشار یافته هم اکنون را در بر می گیرد و هر ساله میلیونها کتاب به آن افزوده می شود. از نظر خواننده هم پیشینه ای بس بر انگیزنده دارد و تعداد خوانندگان در سال 1961م. ، 2400000 نفر بوده است. ساختمان کنونی این کتابخانه 18 طبقه دارد و از نظر منابع و مواد خواندنی با همه کتابخانه‌های همنوعش برابری می کند.

کتابخانه ملی ایران (National library of Iran)

کتابخانه ملی ایران با نام فعلی رسما در شهریور 1316 هجری شمسی در محل فعلی آن گشایش یافت. پایه اصلی مجموعه آن ، کتابهای کتابخانه دارالفنون است که در سال 1280 ه.ق. تاسیس شده بودت. این کتابخانه اکنون (1364) دارای 219000 جلد کتاب (شامل کتاب فارسی و عربی و 114 هزار کتاب به زبانهای خارجی) چاپی و 12 هزار جلد نفیس خطی و 700 عنوان مجله فارسی و 366 عنوان مجله لاتین و تعدادی نقشه ، پوستر و عکس و اسلاید و اسناد و مدارک است. در سال 1361 ، مرکز خدمات کتابداری خود به کتابخانه ملی ایران پیوست. طبق قانون واسپاری باید از هرکتاب و نشریه چاپی که داخل مرزهای جغرافیایی ایران منتشر می شود دو نسخه به کتابخانه ملی سپرده شود. رده بندی کتابخانه از سال 1362 به بعد بر مبنای نظام رده بندی کنگره است. قبل از آن رده بندی بر اساس شماره ثبت بوده است.