| در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله همزمان با نزول آیات قرآنی، برای نگهداری آیات قرآن از فراموشیش از دو راه حافظه و نوشتن استفاده می‌گردید. یعنی عده‌ای که دارای حافظه قوی بودند آیاتی که نازل می‌گردید را در حافظه خود نگه داشته و مرور می‌کردند و علاوه بر حافظان، عده‌ای دیگر نیز به دستور حضرت پیامبر، مامور به نوشتن قرآن بودند که تاریخ تقریبا نام چهل تن از آنها را ضبط نموده است و افرادی مانند حضرت علی علیه السلام، ابن ابی کعب، زیدبن ثابت نمونه‌ای از نویسندگان وحی بودند که به کاتبان وحی مشهور گشته بودند یعنی وقتی آیه‌ای نازل می‌شد پیامبر به اینها دستور می‌داد تا آنها را بنویسند و اگر احیانا آیاتی در زمان که پیامبر تنها بود و آنها در دسترس نبودند، در اولین فرصتی که به کاتبان وحی می‌رسید دستور نوشتن آیات جدید نازل شده را می‌داد. |
بحثی راجع به جمع قرآن
اما در مورد
جمع‌آوری قرآن بصورت یک کتاب و نوشتاریش سوالاتی مطرح است که از جمله آن مسائلی که در مورد نحوه جمع آوری قرآن مطرح است این سوال می‌باشد که آیا ترتیب سوره‌های قرآنی توقیفی است یعنی اینکه پیامبر دستور داده که مثلا در قرآن اول سوره حمد، دوم بقره، سوم آل عمران و ... آخرین سوره الناس باشد یا نه بلکه اجتهادی است و صحابه با سلیقه خود چنین مرتب نموده‌اند؟
در پاسخ به سوال فوق یک عده معتقدند که ترتیب سوره‌های قرآنی مانند آیات قرآنی، توقیفی است و صحابه هیچ نقشی در ترتیب سوره‌ها نداشته‌اند اما در مقابل یک عده نیز معتقد به اجتهادی بودن ترتیب سوره‌ها بوده و از جمله دلایلی که بر این ادعای خود می‌آورند وجود مصحفهای امام علی، ابی بن کعب و
ابن مسعود می‌باشد که ترتیب سوره‌های قرآنی در این مصحفهای یاد شده علاوه بر اختلاف بین خودشان با ترتیب سوره‌های قرآنی در دست مسلمانان متفاوت می‌باشد که در این نوشتار به کیفیت مصحف امام علی علیه السلام نظری می‌اندازیم.
اولین جمع کننده قرآن
از همه روایتهای رسیبده اعمّ از روایتهای شیعی و سنی این نتیجه بدست می‌آید که اولین کسی که قرآن را بصورت کتاب نظم و ترتیب داد امام علی علیه السلام بوده است. از جمله
سیوطی روایت کرده که امام علی علیه السلام پس از رحلت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سوگند یاد نمود تا عبار را بر دوش نیفکند مگر برای نماز به دلیل اینکه قرآن را جمع آوری نماید که بنا به نقل
ابن ندیم در عرض سه روز امام این کار را انجام داد.
ترتیب مصحف امام علی
قبل از پرداختن به بیان کیفیت قرآن امام علی علیه السلام یادآوری این نقطه مهم بنظر می‌رسد که ترتیب فعلی قرآن که در دسترس مسلمانان است بر طبق ترتیب نزول آیات قرآنی نیست چون اگر اینچنین بود باید در ابتدای قرآن سوره‌های مکی جلوتر از سوره‌های مدنی قرار می‌گرفتند در حالیکه در قرآن موجود ابتدا سوره‌های مدنی و سپس سوره‌های مکی قرار دارند. اما بر طبق روایات رسیده بر ما، ترتیب مصحف امام علی علیه السلام بر اساس ترتیب نزول آیات و سوره‌های قرآنی بوده است.
شیخ مفید می‌گوید علی علیه السلام در مصحف خود منسوخ را بر ناسخ مقدم نوشت. یعنی آیاتی که حکمشان منسوخ شده بود اول می‌نوشت و آیه‌ای که حکم این آیه را تغییر داده و حکم جدیدی نسبت به حکم نسخ شده آورده بود پس از آن می‌نوشت و علاوه بر نوشتن آیات بر اساس ترتیب نزول، در جاهایی که نیاز به تفسیر یا تاویل آیه یا کلمه‌ای نیز بوده تفسیر یا تاویل آن را همراه با شان و سبب نزولش برای روشن شدن مطلب می‌نوشت و اینکه چه چیزی باعث نزول سوره یا آیه ای شده است.
ویژگیهای مصحف امام از زبان خودش
خود حضرت به طلحه نیز چنین فرموده‌اند که « ای طلحه هر آیه‌ای که خداوند به محمد صلی الله و علیه و آله فرستاد نزد من موجود است و تاویل هر آیه‌ای که خداوند به محمد صلی الله علیه و آله، فرستاده است هر حلال و حرام یا حد و حکم و هر آنچه را که مسلمانان تا روز رستاخیر به آن احتیاج دارند ... که همه آنها را با دستور و راهنمائیهای خود رسول خدا و به خط شخص خود نگاشته‌ام.» و در روایتی آمده که امیرالمکومنین کتابی آورد که دارای تمام انواع و اقسام تاویل ، تنزیل ، محکم (آیات محکم) ، متشابه (آیات متشابه) آیات ناسخ و آیات منسوخ و کامل و جامع در آن کتاب گرد آمده بود.
یک شبهه
طرفداران تحریف قرآن، دلیل می‌آورند که از جمله عللی که تحریف در قرآن را ثابت می‌کند مصحف امام علی می‌باشد و می‌گویند که روایات فراوانی وجود دارد که قرآن امیرالمومنین با قرآن در دست مردم تفاوت داشت، چرا که آن قرآن مطالب و آیاتی را داشت که در قرآن فعلی نیست؟ و این همان تحریف است.
نقد نظریه فوق
در اینکه قرآن امیرالمومنین نظم مخصوص به خود را داشته صحیح می‌باشد و کوچکترین شک و تردیدی در آن نیست همچنین اینکه این قرآن مطالبی اضافه‌تر از مطالب قرآن فعلی دارد قابل مطالب صحیح می‌باشد. اما وجود مطالب اضافه در قرآن امام علی دلیل بر آیه بودن این مطالب اضافه نمی‌باشد بلکه این اضافات موجود در قرآن یاد شده همان
تفسیر یا تاویل آیات و سوره‌های قرآنی است و شرح و توضیح آیات قرآنی می‌باشد که روایات رسیده در این زمینه، از جمله روایت طلحه تائید کننده این مطلب است.
پس هر چند در مصحف امام علی علیه السلام مطالب اضافه‌ای وجود داشته اما این اضافات جزء آیات قرآنی و آنچه که پیامبر مجبور بوده آنها را به مردم برساند، نبوده است؛ که خود حضرت نیز به این مطلب اشاره داشته و تائید می‌نماید که قرآن در دست مردم، همان قرآن نازل شده از طرف خداوند بر پیامبر اکرم بوده و چیزی از آن کم یا اضافه نشده است، ایشان در این زمینه به درخواست کسی که در
عصر عثمان، به دلیل
اختلاف قرائتها، اختلافات شدیدی میان مسلمانان روی داد، تا قرآنی را که ایشان نوشته بودند ولی خلفاء اول و دوم نپذیرفتند را بیاورد تا این اختلافات از بین برود فرمود: آیا این قرآن که در دست مردم است تمامی آن قرآن است یا چیزی بر آن اضافه شده است؟ که سوال کننده تائید می‌کند همان قرآن است که حضرت نیز با تائید جواب او فرمود چنانکه به آن عمل کنید رستگار می‌شوید.
سرانجام مصحف امام علی علیه السلام
طبق روایتی از از
سلمان فارسی، علی علیه السلام پس از جمع آوری قرآن مجید، در حالی که مردم گرد ابوبکر جمع شده بودند قرآن را در مسجد به آنها نشان داد و فرمود پس از رحلت پیامبر به جمع آوری قرآن مشغول بودم، آیه‌ای نبوده مگر اینکه پیامبر آنرا بر من خواند و تفسیر و تاویل آن را نیز بر من آموخت فردا نگوئید که از آن غافل بوده‌ایم، آنگاه یکی از سران قوم برخواست و آن قرآن را دید، و گفت به آنچه آورده‌ای نیازی نیست و آنچه نزد ماست ما را کفایت می‌کند. که امام علی علیه السلام نیز گفت دیگر هرگز آنرا نخواهید دید. و طبق نظر عده‌ای از محققین شیعه، مصحف امام علی علیه السلام به عنوان سپرده امامت به فرزندش
امام حسن علیه السلام رسید و پس از وی به عنوان میراث امامت به امامان بعد از وی رسیده که در زمان ما نیز در اختیار امام زمان عجل الله قرار داد که پس از ظهورش آنرا در اختیار مردم قرار خواهد داد که ابن مصحف نیز همچنانکه بیان کردیم منهای ترتیب سوره‌هایش هیچ تفاوتی با قرآن موجود ندارد.
با توجه به مطالب یاد شده، هر چند که مصحف امام علی علیه السلام در دسترس ما نمی‌باشد ولی به نظر می‌رسد که ترتیب سوره‌ها در این مصحف به صورت زیر باشد.
سوره هائی که در مکه نازل شده:
1)سوره علق
2) سوره نون و قلم
3) فرمل
4) مدثر
َ5) تبت
6) تکویر
7) سوره اعلی
8) والیل اذالعیشی
...
سوره هائی که در مکه نازل شده:
1)بقره
2)انفال
3)آل عمران
...
که بصورت ترتیب نزول می‌باشند.
برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به
منابع
- سید محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم سال 1378
- سیوطی، الاتقان، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، انتشارات امیرکبیر چاپ سوم 1380
- ابوالقاسم خوئی، البیان، ترجمه محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوی چاپ پنجم 1375
- محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، انتشارات سمت، چاپ دوم بهار 1377
