مقدمه
همه ما می‌دانیم که
ماه همانند
زمین و سایر سیارات و قمرهای
منظومه شمسی به دور خود نیز می‌چرخد. اما آیا چرخش ماه به دور خود مانند زمین هر 24 ساعت یک بار اتفاق می‌افتد؟ جالب است بدانید که این چرخش در ماه تقریبا یک ماه به طول می‌انجامد. یک قسمت از ماه تقریبا دو هفته تمام به صورت مداوم در برابر تابش خورشید قرار دارد و سپس به همین صورت شب دو هفته‌ای ماه آغاز می‌شود. یعنی فقط هر 5/29 روز زمینی یک غروب خورشید در ماه مشاهده می‌شود!
به همین دلیل در طول روز سطح کره ماه می‌تواند تا 120 درجه سانتیگراد حرارت پیدا کند. در حالی که این دما در طول شب می‌تواند تا 150- درجه سانتیگراد هم کاهش پیدا کند. که البته این خود یکی از مشکلاتی است که بر سر راه حضور فضانوردان در ماه وجود دارد که با کمک لباسهای مخصوص از پس آن بر می‌آیند.
همیشه یک روی ماه از زمین قابل روئیت است
خورشید و
سایر ستارگان در نظر ناظر مستقر بر ماه طلوع و غروب می‌کنند، که البته این عمل به آهستگی انجام می‌شود. اما جالب اینجاست که زمین برای همین ناظر ، که روی قسمتی از ماه که به سمت زمین است مستقر شده ، همیشه بر فراز افق در محلی ثابت قرار دارد و بجز نوساناتی بسیار کم و نامحسوس ، همواره بدون حرکت به نظر می‌آید. درست همانند بادکنک بزرگ آبی رنگی که برفراز یک کوه ثابت و محکم بسته شده باشد! و با این اوصاف فردی که در قسمت پشت ماه قرار دارد و زمین را نمی بیند، هرگز قادر به دیدن سطح زمین نخواهد شد.
جالب است بدانید که
سفینه‌های فضایی آپولو برای آنکه بتوانند هموراه با زمین تماس رادیویی داشته باشند، در قسمت جلویی ماه که به سمت زمین قرار دارد فرود آمده‌اند و همین امر برای امور تحقیقاتی مشکلاتی را برای فضانوردان بوجود آورده است.
چرخش ماه و زمین به دور هم
نکته جالب این جاست که علی رغم ثابت بودن نسبی ماه به سمت زمین ، ماه و زمین هر دو به گرد یکدیگر می‌چرخند. به این معنی که آنها یک زوج نابرابر هستند، چرا که زمین حدود هشتاد و یک برابر ماه وزن دارد. هر دو جرم آسمانی مذکور بر دور مرکز گرانش مشترک بین خود می‌گردند. اگر جرم ماه و زمین با یکدیگر برابر بود، این مرکز گرانش دقیقا در وسط آن دو قرار می‌گرفت، اما چون زمین بسیار سنگینتر از ماه است، مرکز گرانش به زمین نزدیکتر است و در واقع زیر سطح زمین قرار دارد. بنابراین به نظر می رسد ماه که در حقیقت به دور این مرکز گرانش می‌گردد، گویی به دور زمین می‌چرخد. از سوی دیگر زمین ما در طول یک ماه، نوعی حرکت تخم مرغی دور این مرکز گرانش مشترک دارد.
پدیده جذر و مد
روی زمین همواره دو منطقه وجود دارد که در آن مناطق آب اقیانوسها بطور قابل توجهی بالا می‌آید که به آنها "
کوههای دو گانه مد" می‌گویند. یکی از آنها دقیقا در امتداد خط واصل مرکز ماه و مرکز گرانش و در قسمت رو به ماه و دیگری در همان امتداد و در قسمت پشت به ماه قرار دارد. دلیل ایجاد "کوه مد" را می‌توان بخوبی فهمید. توده آبهای دریاها با بیشترین شدت در جهت ماه جذب می‌شوند. اما "کوه مد" دوم که در عقب قرار دارد، به چه دلیل ایجاد می‌شود؟ همان گونه که خواندید زمین به دور مرکز گرانش مشترک جابجا می‌شود.
به این وسیله یک نیروی گریز یا نیروی رانش ایجاد می‌شود، که بزرگترین بخش این نیرو در قسمت پشت به ماه زمین متمرکز می گردد. بنابراین توده آبهای آنجا در اثر نیروی رانش به خارج از زمین کشیده می‌شوند، و بخصوص در این مناطق آب به نحو چشمگیری بالا می‌آید. مکان وقوع دو کوه مد همواره بستگی به جهت ماه نسبت به زمین دارد. زمین که
حرکت وضعی سریعی دارد، زیرا این دو کوه مد در حال چرخش به دور خود است. این حرکت به نحوی است که هر منطقه از سطح زمین تقریبا روزانه دو بار زیر یک منطقه کوه مد واقع می‌شود و آب در آن بالا می‌آید. به هر حال از آنجا که ماه نیز آهسته و آرام به دور زمین در گردش است، محل وقوع این "کوههای مد" را با خود انتقال می‌دهد.
بنابراین در طول یک دور چرخش زمین به دور خود ، مکان کوههای مد تا حدودی جابجا می‌شود. بر این اساس از یک مد تا مد بعدی دقیقا دوازده ساعت نمی گذرد، بلکه 12.12 ساعت سپری می‌شود. مثلا اگر مد شبانگاهی در ساعت صفر رخ دهد، مد شبانگاهی شب بعد مدتی بعد به وقوع می‌پیوندد، زیرا زمین باید بیشتر از یک دور بچرخد، تا مجددا به کوه مد که در این مدت به طرف جلو حرکت کرده است، برسد. اگر زمین ، ماه و خورشید در یک امتداد واقع شوند، که این حالت در وضعیتهای "ماه نو" و "بدر" بروز می‌کند، نیروی گرانش خورشید ، موجب تقویت نیروی گرانش یا نیروی جاذبه ماه می‌گردد. در این صورت بزرگترین جزر و مدها ایجاد می‌شوند. در حالی که در حالت "نیم ماه" بر خلاف حالت قبل ، نیروی گرانش خورشید تا حدودی نیروی گرانش ماه را خنثی می‌کند و انسان را در این حالت خفیفترین جزر و مدها را مشاهده خواهد کرد.
چرا ماه گاهی خیلی دور و گاهی بسیار نزدیک و بزرگ به نظر می‌رسد؟
بجای اینکه ماه همیشه در اندازه معمول و متناسب خود باشد، گاهی به صورت کره عظیمی در آسمان ظاهر می‌شود، بطوری که به نظر می‌رسد نیم از آسمان را پوشانیده و آن قدر به زمین نزدیک است که انسان به راحتی قادر به لمس آن می‌باشد.
دلیل این موضوع نزدیک شدن ماه به زمین و یا حتی تأثیرات غیر عادی جوی نیست. در واقع این حالت در اثر یک خطای ساده باصره بوجود می‌آید و این در شرایطی است که ماه پایین و روی خط افق قرار می‌گیرد، جایی که چشم آن را نزدیک به هر چیز روی زمین می‌بیند.
زمانی که ماه بالای خط افق است مقیاسی برای مقاسیه با آن وجود ندارد اما روی خط افق ، ماه به ناگاه بسیار بزرگ و نزدیک به ساختمانها ، درختان و جاده‌ها به نظر می‌رسد. در واقع این حالت را می‌توان چنین بیان کرد که مغز ما اجسامی را که در واقع بسیار بزرگ هستند (مثل آسمان خراشها) هنگامی که دور از خط افق قرار می‌گیرند بسیار کوچک می‌بیند و چنین می‌پندارد که ماه قطعا باید غول پیکر باشد و عکس العمل مغز در برابر اطلاعات بینایی گیج کننده این است که اندازه ظاهری آن را بزرگتر می‌بیند.
هلال ماه
دو نکته را در صورت بودن هلالی ماه در وسط و آخر و صورت بدر یا قرص کامل ماه در شب چهاردهم باید در فهم موضوع به یاد داشته باشید. نخست آنکه خورشید در هر صورت نیمی از ماه را همواره روشن می‌کند و اگر از آسمان و نه از زمین ، پشت به خورشید و رو به ماه می‌توانستیم فرضا ماه را بنگریم، همه آن را به صورت بدر و قرص کامل می‌دیدیم، ولی چون ما از کره زمین ماه را می‌نگریم باعث می‌شود که تنها بخشی از آن دایره روشن را به صورت هلال و یا همه آن دایره روشن را به صورت بدر و یا قرص کامل ببینیم.
نکته دوم این است که صفحه مداری ماه منطبق بر صفحه
دایرة البروج نیست و زاویه9 و ْ5 با آن می‌سازد. پس علت اینکه در شب چهاردهم و یا تربیع اول و ثانی همیشه
ماه گرفتگی (خسوف) رخ نمی‌دهد. همین عدم انطباق دو صفحه است و گرنه در هر مقابله ماه گرفتگی داشتیم و دیگر بدر رخ نمی‌داد. علت اینکه نور خورشید که به زمین می‌تابد مانند ماه آن را روشن می‌کند. ما در زمین مهتاب داریم. اگر انسانی در ماه می‌بود زمین مهتاب داشت! ولی شدن نور قرص زمین با توجه به بزرگی زمین شانزده بار از نور مهتاب بیشتر است. همین نور است که از زمین بازتاب کرده روی ماه می‌افتد و دوباره از ماه بازتاب می‌کند و به چشمان ما می‌رسد و در نتیجه بخش تاریک ماه را کمی روشن می‌کند.
مباحث مرتبط با عنوان
