| به شهادت تاریخ اولین کسی که قرآن را جمع آوری کرد حضرت علی علیه السلام بوده، و در منابع اهل سنت نیز آمده که حضرت علی قرآن را جمع نمود و آن را به ابوبکر و مسلمانان در مسجد مدینه اعلام نمود و حتی یکی از سران حکومت نیز این قرآن را از حضرت گرفته و نگاه کرده منتها بنا به دلایلی، قرآن حضرت علی را قبول نکردند و گفتند قرآن برای خودت باشد و ما قرآنی بهتر از این داریم. اما آنچه که در بین مسلمانان مشهور است این است که زیدبن ثابت به دستور ابوبکر قرآن را پس از پیامبر برای اولین بار جمع نموده، در این نوشتار نگاهی گذرا به این موضوع خواهیم انداخت. |
ابلاغ ابوبکر
زید بن ثابت که یکی از کاتبان وحی بوده، خود وی می‌گوید ابوبکر پس از
جنگ یمامه، مرا به پیش خود خواند؛ دیدم
عمربن خطاب نیز پیش اوست به من گفت که عمر می‌گوید در جنگ قاریان زیادی کشته شده‌اند و من می‌ترسم در جنگهای دیگر نیز قاریان زیادی کشته شوند که در این صورت قسمتهای زیادی از قرآن نیز از بین خواهد رفت، به نظر من تو اقدام به جمع آوری قرآن کن ... که زید اضافه می‌کند این ماموریت بسیار سنگینی بود که بر دوش من سنگینی می‌کرد. اما خدا برایم سعه صدر داد و توانستم پس از مدتی، این ماموریت را قبول کرده و انجام دهم. که ابوبکر دستور داده بود برای همین خاطر، عمر و زیدبن ثابت بر در مسجد بنشینند و کسانی که با یک یا دو شاهد آیه یا آیاتی آورد آنرا بنویسند. و ظاهرا با یک گروه بیست و پنج نفره این کار را شروع نمود.
منابع زید بن ثابت
زید بن ثابت که بالاخره با اصرارهای ابوبکر و عمر قبول کرد، قرآن را بصورت یک کتاب گردآوری کند با قبول دو شاهد درباره قرآن بودن آورده هایشان از عواملی دیگر نیز استفاده کرد که عبارتند از:
محفوظات خودش
چون ایشان خودشان از
کاتبان وحی بودند و به دستور پیامبر، آیات قرآنی را نیز خودش می‌نوشت و از مایه‌هایی که در این زمینه شخصا اندوخته بود استفاده می‌کرد.
مردم
پس از اعلان عمومی مبنی بر جمع آوری قرآن، مردم آنچه قرآنی را که حفظ داشتند یا نوشته بودند با دو نفر شاهد برای زیدبن ثابت می‌آورند.
مصحف موجود در خانه پیامبر
کاتبان وحی وقتی که آیات نازل شده را می‌نوشتند ملزم شده بودند تا یک صفحه از آن نیز به خانه پیامبر تسیلم کنند فلذا طبق نظر برخی از محققین، زید بن ثابت در جمع آوری قرآن از این نسخه‌ها نیز بهره‌های زیادی برد.
استثناء در روش زید بن ثابت
بیان کردیم که زیدبن ثابت به دستور ابوبکر هر کسی که ادعایی داشت مبنی بر اینکه آنچه که من دارم از آیات قرآنی است باید دارای دو شاهد بود اما این روش در برخورد با
خزیمة بن ثابت انصاری رعایت نگردید و با وجود اینکه ایشان دو آیه آخر
سوره توبه را بدون هیچ شاهدی، آورد و از وی پذیرفتند.
نقد روش وی
البته بر روش جمع قرآن به شیوه زید بن ثابت انتقاداتی وارد است که بطور خلاصه وار به بیان آنها می‌پردازیم:
- روایاتی که در زمینه جمع قرآن به این صورت گرفت، مخالف یگدیگرند در برخی از آنها متصدی اینکار زیدبن ثابت و در برخی روایتها متصدیش را ابوبکر و در برخی موارد متصدیش را عمر و زیدبن ثابت معرفی می‌کنند. و در برخی روایات رسیده نیز فقط زید بن ثابت مامور این کار گردید در مقابل برخی روایات وجود دارد که زید با گروهی مامور این کار شد.
- در برخی روایات تقاضا کننده برای جمع آوری قرآن را ابوبکر معرفی می‌کند و در مقابل روایاتی نیز زید بن ثابت و عمر را عامل این کار معرفی می‌کند.
- و همچنین یک مورد ظریف و آن اینکه می‌گوید وقتی در جنگ یمامه حافظان زیادی کشته شدند تصمیم بر نوشتن قرآن گرفتند. در حالی که از نظر عقلی نیز این غلط است چرا که اگر تعداد حافظان قرآن کشته شده باید دستور به حفظ قرآن داد تا تعداد حافظان زیاد گردد و دستور به جمع قرآن به صورت نوشتن در این حالت منطقی نیست.
- و آخرین مطلب اینکه خود زیدبن‌ثابت می‌گوید که ما در نزد پیامبر بودیم و قرآن را از رقعه‌ها تالیف و مرتب می‌کردیم. فلذا ما وقتی به روایات رسیده از طریق اهل سنت و شیعه نگاه کنیم و هیچ تعصبی در این کار به کار نبریم بنظر می‌رسد که هم به دلایل روایتی و هم به دلایل محکم عقلی باید قرآن در زمان پیامبر جمع و تالیف شده باشد و اگر در زمان پس از رحلت پیامبر افراد دیگری، در جمع تالیف قرآن مشغول گردیدند دلیلش به خاطر عدم وجود قرآن نبوده، بلکه دلایل دیگری وجود داشته که شاید آنها بر ما پوشیده می‌باشد همچنانکه آنها قرآن امام علی را قبول نکردند.
سرنوشت مصحف زید بن ثابت (ابوبکر)
ظاهرا کار جمع آوری توسط زید بن ثابت یکسال طول کشید، که پس از جمع آوری قرآن آنرا به ابوبکر دادند که پس از مرگ وی به عمر رسیده و پس از مرگ عمر به دخترش
حفصه به ارث مانده است و در جریان یکی کردن قرائت قرآنی، عثمان آنرا به امانت از حفصه گرفته و به وی برگرداند و ظاهرا تا مرگ حفصه در پیش وی بوده و ظاهرا
مروان آن را سوزانده و از بین برده است.
برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به
منابع
- سید محمد باقر حجتی، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهاردهم سال 1378
- سیوطی، الاتقان، ترجمه سید مهدی حائری قزوینی، انتشارات امیرکبیر چاپ سوم 1380
- ابوالقاسم خوئی، البیان، ترجمه محمد صادق نجمی و هاشم زاده هریسی، دانشگاه آزاد اسلامی خوی چاپ پنجم 1375
- محمد هادی معرفت، تاریخ قرآن، انتشارات سمت، چاپ دوم بهار 1377
