مقدمه
رفتارهای ناسازگارانه ، رفتارهایی هستند که با نظر پدر و مادر ، اطرافیان و جامعه سازگاری ندارد. رفتار فرزندان ناسازگار احساس بسیار بدی را در اطرافیان ایجاد می‌کند، به طوری که خود نیز تحت تأثیر واکنش‌های ناخوشایند آن ، از سوی دیگران واقع می‌شوند.
انواع رفتارهای ناسازگارانه
روان‌شناسان معمولا رفتارهای ناسازگار را در سه طبقه تقسیم‌بندی می‌کنند:
- اختلال بیش فعالی و کمبود توجه
- اختلال لجبازی و نافرمانی
- اختلال سلوک
گرچه شباهت‌های زیادی بین آنها وجود دارد، ولی ویژگی‌های متمایز کننده‌ای هم در آنها به چشم می‌خورد. ممکن است علایم هر سه طبقه در یک کودک دیده شود، که برای آشنایی بیشتر به رفتارهای هر کدام اشاره می‌نماییم.
کودکان بیش فعال و کمبود توجه
- نمی‌توانند رفتارشان را کنترل و تنظیم کنند.
- نمی‌توانند رفتارهای هماهنگ و مناسب با اطرافیان، از خود نشان دهند.
- با علامت‌هایی مثل کم‌توجهی ، حواس پرتی و کمبود تمرکز همراه می‌باشند.
- در کارهایی که به آنها علاقه و مهارت داشته باشند، هیچ تفاوتی با همسالان خود ندارند.
- خیلی سریع توسط محرک‌های خارجی دچار حواس پرتی می‌شوند و از کار خود وظیفه اصلی خود (غالبا تکالیف مدرسه) باز می‌مانند.
- اغلب وسایلشان را گم می‌کنند و فراموشکارند.
- مرتب حرکت می‌کنند و آرام و قرار ندارند.
- میان صحبت دیگران می‌پرند و تأمل ندارند.
- نوبت را رعایت نمی‌کنند.
- سریع از کوره در رفته و اشیا را به سوی دیگران پرتاب می‌کنند.
- در توجه به جزئیات ناتوانند.
- در صحبت کردن مستقیم با آنان، به نظر می‌رسد به گوینده توجهی ندارند و گوش نمی‌کنند.
- قادر به پی‌گیری دستورات نیستند و کارها را نیمه‌کارها رها می‌کنند.
- از کارهایی که نیاز به تلاش ذهنی دارد اجتناب می‌کنند.
- کارهای خود را ناتمام رها می‌کنند.
کودکان لجباز و نافرمان
- رفتارهای منفی و نابهنجار از آن ها زیاد دیده می‌شود.
- از قوانین روزمره سرپیچی می‌کنند.
- زود قهر می‌کنند و قشقرق به راه می‌اندازند.
- با بزرگترها بیش از حد بحث و جدل می‌کنند.
- دیگران را در امور مقصر می‌دانند و از آزار و اذیت و ناسزاگویی به آنان دریغ ندارند.
- عصبانی و زود رنج‌اند.
- رفتارهای خشونت آمیز دارند.
- کینه‌توز و انتقام گیرنده اند.
کودکان اختلال سلوک
- معمولا به حقوق دیگران تجاوز می‌کنند.
- رفتارهایی مانند قلدری و تهدیدی دیگران دارند.
- در نزاع و کتک‌کاری ، از وسایل خطرناک مانند چاقو و ... استفاده می‌کنند.
- معمولا دست به سرقت می‌زنند.
- فرار از خانه و مدرسه در آنها بیشتر دیده می‌شود.
علل و انگیزه‌های ناسازگاری فرزندان
*علل ارثی: گروهی معتقدند بسیاری از ناسازگاری‌های کودکان ریشه در سرشت و طینت آنها دارد که به همراه ژن از طریق والدین به آنها منتقل می‌شود.
*علل زیستی: مانند نقص عضو ، اختلال در بینایی و شنوایی و اختلال در مغز و دستگاه‌های عصبی در قبل یا حین یا بعد از تولد می‌تواند از دیگر عوامل باشد.
*علل روانی: مانند وجود فشارهای درونی ، میل به استقلال ، وجود تعارض و کشمکش در زندگی روزمره خصوصا زمانی که کودک خود را بی‌پناه و بدون پشتوانه احساس کند، عادات عصبی مانند ناخن جویدن و انگشت مکیدن و .. در او مشاهده می‌شود.
*علل عاطفی: مانند احساس محرومیت از محبت والدین ، ناکامی از دستیابی به اهداف مورد علاقه ، ولادت کودک جدید در خانواده ، عدم امنیت عاطفی به هر دلیل ممکن.
*علل اجتماعی: مانند نابسامانی و اختلاف و درگیری بین اعضای خانواده ، متارکه والدین ، بدآموزی از الگوهای خانه و مدرسه و جامعه ، عدم مقبولیت در بین دیگران ، یادگیری رفتارهای نامطلوب از گروه همسالان ، عدم نظارت کافی والدین ، عدم وجود قانون منصفانه و قاطع در خانه و مدرسه ، مشکلات اقتصادی و ...
*علل تربیتی: مانند عدم یا افراط محبت ، ناهماهنگی بین عاملان تربیتی در خانه و مدرسه و جامعه ، برآورده کردن تمام خواسته‌های کودک بدون چون و چرا و یا بالعکس، تنبیه بدنی و آزارهای روانی ، مقایسه و تحقیر و سرزنش کودک و ...
چگونه با رفتارهای ناسازگارانه فرزندان برخورد کنیم؟
- اگر خود تحت فشارهای روانی ناشی از زندگی و کار قرار داریم و نمی‌توانیم رفتار و گفتار خود را کنترل کنیم، بهتر است قبل از انجام هر کاری در مورد فرزند به فکر روشی برای کنترل فشارهای خود باشیم که تحقیقات نشان داده است اگر والدین بتوانند برخی رفتارهای خود را تغییر دهند، فرمانبری کودک بیشتر خواهد شد.
- افکار غلط و انحرافی درباره فرزند خود نداشته باشیم. مثلاً فرزندم این کار را می‌کند تا حرص مرا در بیاورد. یا او باعث تمام مشکلات در خانه است. چنین افکاری ، زمینه بوجود آمدن احساس بسیار بد را نسبت به فرزند مهیا می‌کند و یقینا بر رفتار ما و او اثر منفی می‌گذارد.
- از ارائه دستورات مبهم ، کلی و تکراری اجتناب کنیم. مثلا به جای این که بگوییم «خودت را جمع و جور کن» شفاف و مشخص بگوییم که از او چه می‌خواهیم. مثلا دوست دارم تا پنج دقیقه دیگر دفتر و کتاب‌هایت را از وسط اتاق جمع کنی.
- به جای سخنرانی و بحث و جدل ، کوتاه و مؤثر با لحنی محکم ، ولی در کمال آرامش به او گوشزد کنیم که رفتارش در ما چه تأثیری گذاشته و اگر از این رفتار خود دست برندارد، چه عاقبتی در انتظار اوست.
- به یاد داشته باشیم عاقبتی را برای او مشخص کنیم که شدنی و کوتاه مدت باشد. مثلاً نگوییم: « برای همیشه ازاین خانه خواهم رفت» یا «حق نداری از این به بعد تلویزیون تماشا کنی» بهتر است بگوییم امروز از دیدن این برنامه محروم هستی و یا این هفته تو را به پارک نمی‌برم.
- انجام دادن خواسته‌هایمان را وظیفه او ندانیم، بلکه بعد از انجام دادن دستورات‌مان ، او را با کلام و هدایای مورد علاقه تشویق نماییم.
- با مشارکت فرزندمان لیستی از مهمترین قوانین در خانه به ترتیب و همراه با روش انجام دقیق آنها تهیه کرده و پس از مشخص کردن نوع محرومیت برای انجام ندادنشان، با قاطعیت اجرا کنیم.
- عوامل مشکل ساز را شناسایی و در جهت رفع آنها اقدام نماییم.
- به نیازهای جسمی ، عاطفی ، روانی ، اجتماعی ، اقتصادی و .... فرزندان بیشتر توجه کنیم.
- سعی کنیم فرصتی را ایجاد کنیم تا کودکان بتوانند نسبت به رفتارهای نامناسب خود فکر کنند.
- ارتباط خود را با مدرسه و مسؤولان بیش از پیش تقویت کنیم.
- ار تنبیه بدنی اکیدا خودداری نموده و در صورت نیاز از محروم سازی‌های کوتاه مدت استفاده کنیم.
- برای شنیدن مسائل و مشکلات فرزندان وقت‌گذاری کنیم.
- از سرزنش و تحقیر کردن و مقایسه‌ی فرزندان جدا خودداری کنیم.
- ضمن تقویت ابعاد معنوی در فرزندان ، روش‌های آرامش‌دهی دینی را به آنها آموزش دهیم از جمله : ذکر و یاد خدا ( الا به ذکر الله تطمئن القلوب) ؛ توکل به خدا جهت خاموش کردن خشم ، صلوات بلند ، نماز خواندن 16.
روش‌های آرامش‌دهی را به آنها آموزش دهیم از جمله :
*تنفس عمیق: یعنی دم عمیق با یک شماره و نگهداری هوا در شش‌ها تا چهار شماره و بعد بازدم آهسته با دو شماره.
*تجسم:یک تصویر آرامش بخش مثلا خود را شناور داخل یک قایق که به آرامی همراه امواج تکان می خورد تجسم کنید یا تصور یک ساعت شنی که عصبانیت مثل دانه‌های شن به آرامی از بدنش خارج می‌شود.
* روش آدم آهنی و عروسک پارچه‌ای: از او می‌خواهیم مثل یک آدم آهنی عضلات خود را سفت کند و بعد از پانزده ثانیه عضلات خود را سفت کند و بعد از پانزده ثانیه ، عضلات خود را مثل یک عروسک پارچه‌ای شل کند.
*حرف زدن‌های مثبت با خود: ولش کن ، بی خیال ، خونسرد باش ، نمی‌گذارم مرا عصبانی کند و ...
در مورد کودکان بیش فعال ، رعایت موارد زیر نیز تاکید می‌شود:
- دارو درمانی مستمر زیر نظر روانپزشک که ممکن است تا چند سال طول بکشد، چرا که با تشخیص و مراقبت درست ، اکثریت قریب به اتفاق آنان تا پایان دوره نوجوانی درمان می‌شوند.
- تأمین خواب مناسب شبانه به هر طریق ممکن ، حتی با اعلام خاموشی برای تمامی اعضای خانواده، مثلا ساعت 9 شب
- پرهیز از خوردن قند و شکر ، نوشابه گازدار ، کاکائو ، چیپس ، پفک و ...
- آموزش والدین در زمینه شیوه ی برخورد با آنها و نحوی کمک کردن به فرزند بیش فعالشان در انجام کارهای روزانه.
مباحث مرتبط با عنوان
