مقدمه
گیاهان
تیره نیلوفر آبی (Nympheaceae) علفهایی آبزی و پایا با برگهایی سادهاند. گلها از تیپ مارپیچی یا حلقوی و سه پر هستند. برچهها آزاد یا چسبیده بهم و در حالت اخیر تمکن تیغهای دارند. میوه به شکلهای متفاوت برگه ، فندقه یا سته مانند است. در بافتهای درونی این گیاهان معمولا سلولهای شیرابهای وجود دارند. تمام گیاهان این تیره آبزی و دارای 7 جنس و تقریبا 100 گونه در جهان هستند. در ایران سه جنس با 4 گونه از این تیره در آبهای راکد و شیرین شمال و غرب کشور میرویند.
مشخصات
اختصاصات دستگاه رویشی
گیاهانی آبزی ، یا ریزومی پایا در لجن کف و بستر مردابها و آبگیرها هستند. برگها و گلها مستقیما از
ریزوم پدید میآیند. برگها معمولا دوگانه ، عدهای از آنها غوطهور و عدهای دیگر دارای پهنک مدور و شناورند. پهنک برگ گاهی بسیار بزرگ و غول آساست. در بین گیاهان این تیره فقط
نلومبیوم (لاله مردابی) دارای برگهایی با پهنک هوایی در خارج آب است.
اختصاصات دستگاه زایشی
گلها منظم ، نر ماده ، کاملاند و همیشه در سطح آب باز میشوند و این امر بندرت در هوا و خارج از سطح آب انجام میگیرد (بیشتر در جنس نلومبیوم). در جنس کابومبا ، که خاستگاه آن آمریکاست ، گلها کاملا حلقوی و از نوع سه پر ، یعنی دارای 3 کاسبرگ و 3 گلبرگ و 3 تا 6 پرچم و 3 برچه هستند. در جنس نوفار گل نیمه حلقوی است.
شرح جنسهای تیره نیلوفر آبی در ایران
جنس نوفار
این جنس یک گونه به نام
نیلوفر زرد (نوفار لوتئوم) دارد. این گیاه دارای ریزوم پایا ، متورم و ضخیم در لجن بستر مردابها و آبهای راکد دائمی است. برگها و گلها مستقیما از ریزوم پدید میآیند. برخی از برگها غوطهور در آب ، عدهای دارای دمبرگ بلند و پهنکی مدور در سطح آب هستند. گل آن بسیار بزرگ، زرد رنگ ، منظم و نر ماده است و به علت داشتن دمگل بسیار دراز در سطح آب باز میشود. کاسه پنج قطعهای گل در ابتدا سبز رنگ است و سپس در سطح رویی یا در هر دو رو زردرنگ میشود.
گلبرگها ، که بیشمارند ، منشا ناپرچمی دارند و مانند
گل پئونیا در دنبال مارپیچ استوار پرچمها قرار میگیرند و تقریبا تمام حالات حد واسط تبدیل
پرچم به گلبرگ را در آنها میتوان دید. بساک پرچمها بسیار درشت است.
مادگی که از 5 تا 15 برچه تشکیل میشود، برخلاف سایر جنسهای این تیره ، جدا برچه نیست بلکه برچههای آن در سطح جانبی بهم چسبیده و تخمدان چند خانه را بوجود میآورند که هر خانهاش محتوی تعداد بیشماری تخمک واژگون و پراکنده در تمام سطح جدار است. کلالهها نیز مانند برچهها بهم میپیوندند و صفحهای مسطح را با شیارهایی که اثر رگبرگ میانی برچههاست بوجود میآورند.
میوه کپسول گوشتدار شکوفاست که در آب باز میشود. دانهها ، که در پوشش لعابی قرار دارند، در آب پراکنده میشوند و مدتها در سطح آب باقی میمانند. پوست دانهها ، که سخت و غیر قابل نفوذ است، به خوبی میتواند توانایی رویشی دانه را برای مدتی بسیار طولانی حفظ کند. دانه دارای جنین دولپهای است که کمی در طول بهم چسبیده و دارای آلبومن مضاعفی است که از آلبومن عادی و پریسپرم حاصل از خورش تشکیل میشود. نوفار ، که نیلوفر زرد نامیده میشود، در آبهای راکد غرب ایران ، در باختران و حوالی آن میروید.
جنس نمفهآ
این جنس در ایرانی گونهای با گلهای سفید رنگ دارد که در آبهای گیلان و مازندران میروید و
نیلوفر سفید نامیده میشود. در آبهای مازندران احتمالا گونه دیگری با گلهای زرد رنگ در گذشته بیشتر و اکنون بندرت در آب بندانها انتشار دارد. رنگ گلها در گونههای مزبور خیلی متفاوت و بسیار زیبا و درخشان است. از این رو انواع آنها را در استخرها به عنوان زینت میکارند.
این گیاه در مصر باستان از گیاهان مقدس به شمار میرفته است. برگهای مدور این گیاه ، که دمبرگ بسیار دراز دارند، و همچنین گلهای درشت آن در سطح آب باز میشوند ولی میوه آنکه متشکل از برچههای بهم پیوسته است کپسول سته مانندی را تشکیل میدهد که در آب فرو میرود. پرچمها روی نهنج گوشتدار قرار دارند. گلبرگها اصولا فاقد
نوشجای هستند.
جنس لاله مردابی یا سله باقلا
این جنس نیز یک گونه دارد که در آبهای راکد و شیرین سواحل شمالی ایران (گیلان) و بویژه در مردابهای بندر انزلی و رشت ، لاهیجان و لنگرود فراوان میروید. برگهای آن ، که مستقیما از ریزوم داخل لجن پدید میآیند ، دارای دمبرگ بسیار بلند و پهنک گستردهاند و بر اثر رشد زیاد دمبرگ اغلب برگها در خارج از سطح آب باز میشوند ، پهنک برخی از برگها نیز که در سطح آب باز شدهاند بتدریج بر اثر رشد دمبرگ از آب خارج میشود.
گلهای بسیار بزرگ و زیبای این گیاه ، که غالبا در چند سانتیمتری تا یک متری خارج از آب باز میشوند، رنگ صورتی شفاف دارند. برچهها در سطح ژینوفور بسیار دراز مخروطی شکل قرار گرفتهاند و سطح اینژینوفور به هنگام رسیدن دانهها به 20 تا 30 سانتیمتر مربع میرسد. گونه ایرانی این نیلوفر به
لاله مردابی (نلومبیوم کاسپیکوم) مشهور است.
مباحث مرتبط با عنوان