تفسیر پرتوی از قرآن

پرتوی از قرآن از بسیاری از تفاسیر طراز اول قرآن دلنشین تر و دلپذیرتر و دیده گشاتر است. پرتوی از قرآن اخگری بود که از برخورد گرما بخش دلها و از درس و بحث رویاروی قرآن برخاسته بود، هیچ آدابی و تکلیفی و تکلفی در کارش نبود، و چون از دل برخاسته بود به دل ها می‌نشست. آنچه در پرتوی از قرآن مهم است، ذوق و مهارت کم نظیر در اظهار نظر و ربط و رجوع دادن معانی است. خود ایشان روش کارشان را در جلد اول چنین نوشته‌اند:

نخست چند آیه به ردیف و شماره آورده شده پس از آنان ترجمه‌ی آیات به فارسی تطبیقی آمده. سپس معانی مترادف و موارد استعمال و ریشة لغات، در موارد لزوم بیان شده. آنگاه به فکر نگارنده رسیده و بر ذهنش پرتو افکنده منعکس می گردد. آنچه پیرامون آیات و از نظر هدایت قرآن، نگارش می‌یابد عنوان تفاسیر (پرده برداری) ندارد و به حساب مقصود نهایی قرآن نیست، از این رو عنوان و نام «پرتوی از قرآن» را برای آن مناسبتر یافتیم. تنها دانستن فنون معمولی برای درک بلاغت وسیع و متنوع قرآن کافی نیست. بلکه با تأمل و تفکر آزاد می‌توان به رموز بلاغت قرآن آشنا شد و این آشنایی اندک اندک به صورت ملکه در می آید و خود ایشان چنین ملکه ای داشت و با آنکه از آیین و آداب تفسیر عدول نمی کرد و تفسیر به رأی را به آن معنا که «شخص نظر و رأیی داشته باشد و بخواهد قرآن را با رأی خود منطبق سازد و به آن برای نظر خود دلیل آورد» معمول نمی‌داشت ولی گاه تا حد تأویل نیز پیش رفته‌اند.

خصیصه‌ی بارز دیگر این تفسیر اعتنا به مسائل علمی و در واقع انطباق اطلاعات عادی علمی با بعضی آیات قرآنی است. مسائل اجتماعی مخصوصاً سیاسی، برخلاف مسائل علمی و اخلاقی، و برعکس آنچه همگان تصور می کنند و انتظار دارند در پرتوی از قرآن چندان زیاد نیست که یک مقدارش مستقیماً مربوط به سانسور، چه سانسور هنگام تحریر و چه سانسور هنگام طبع و انتشار اولیه‌ی این اثر است و گرنه علاقه و اهتمام ایشان به این مسائل و اهمیت و اولویتی که برای اجتماعیات و تلفیق دین و سیاست قایل بود نیاز به یادآوری یا اثبات ندارد.





تکاملی که در جای جای پرتوی از قرآن مطرح است تکامل داروینی نیست بلکه کمال جویی و استکمال انفسی و آفاقی و کمال گرایی صدرایی است که یکی از نظریه‌های پیشرفته و پخته و پرورده‌ی صدرالدین است و نقطه‌ی آغاز و قوس نزولش چون نقطه‌ی انجام، در طی قوس صعود: همانا خداوند است که یگانه مبدأ و منتهای همه چیز است. از آن جا که غالب بخش‌های پرتوی از قرآن در زندان تالیف شده، کمبود منابع گوناگون اعم از تفسیری یا حتی علمی که مورد علاقه‌ی خاص ایشان بوده، احساس می‌شود.

باری فراتر از علم و استناد و منبع و مرجع، آنچه بیش از هر چیزی می‌تواند برای خوانندگان و دوستداران این تفسیر جاذبه داشته باشد، لحن دردمندانه و دلنشین آن و عرفان اخلاقی یا اخلاق عرفانی‌ای است که چون رایحه ای روح‌نواز است، از سراپای اجزای ششگانه‌ی آن می‌تراود، و پرتو قرآنی‌ای است که ظلمت نفسانی و زنگار هوا جنس شیطانی را از دل می زداید.