مولف علامه مجلسی
بحارالانوار از عمده ترین و گسترده ترین دائرة المعارف بزرگ حدیث شیعه است که روایات کتب حدیث را با باب‌بندی و نظم نسبتا کاملی که شامل کلیه مباحث اسلامی از
تفسیر قرآن و تاریخ گرفته تا
فقه و
کلام و... جمع نموده است. ایشان در تفسیر و شرح روایات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسیر، کلام، تاریخ، اخلاق و... استفاده کرده است.
علامه مجلسی برای جمع آوری مطالب این کتاب به جهت امکانات فراوانی که در اختیار داشته، بهترین و معتبرترین نسخه‌های موجود از هر کتاب را به دست آورده، در نقل مطالب، بسیار دقیق عمل نموده تا جائیکه تقطیع در این کتاب جایگاهی ندارد با این وجود امانت در نقل و شیوه نقل مطالب را دقیقا رعایت کرده است. در مجموع بحارالانوار کتابخانه‌ای جامع از کتب و تالیفات معتبر شیعی است که مطالب آن با نظم منطقی در کنار هم چیده شده است. در این کتاب مکررات نیز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذکر گردیده است.
انگیزه نگارش و شیوه کار در کتاب
مرحوم مجلسی پس از آموختن کتب روایی مشهور به دنبال کتب ومراجع دور افتاده رفت زیرا این
اصول بخاطر بی‌اعتنایی به آنها وتوجه زیاد بزرگان به کتب مشهور از قبیل
کتب اربعه و... مجهور مانده بودند و سالها کسی سراغ آنها را نمی گرفت. علامه که اوضاع را چنین دید عده‌ای را برای یافتن این کتب به شهرها و
کشورهای مختلف اسلامی روانه کردند و با همت و پشتکارش، مقدار زیادی از این کتب پیدا شد. ایشان پس از مطالعه این منابع مهم و پی بردن به ارزش آنها نهایت سعی خویش را برای نسخه برداری و تکثیر این کتب نمود. به همین جهت است که هم اکنون نسخه‌های خطی فراوانی از کتب مختلف اسلامی از قرن 11 و 12 هجری دردست است.
علامه شاگردان خود را نیز تشویق می‌کرد به طوری که مثلا از
سید نعمت الله جزایری که از شاگردان مبرز علامه مجلسی است دهها کتاب موجود است که به خط خویش آنها را استنتاج نموده است.
علامه مشکل مهمی در این کتب یافت که آن همان تنوع فراوان عناوین کتابها و تنوع موضوعات بود به طوری که گاهی یافتن
مطلب و موضوع دلخواه درآنها کاری بسیار مشکل وخسته کننده می‌شد. از سویی بیم آن می‌رفت که پس از چند سال یا چند دهه دوباره گرد غربت بر این کتب بنشیند و زحمات علامه ومعاصرانش عقیم بماند و احتمالا تمام نسخه‌های این کتب نابود گردد. بخاطر این مسائل بود که علامه مجلسی کمر همت بست تا «بحارالانوار» را تالیف نماید و این میراث وگنجینه عظیم را برای همیشه جاودان سازد. از طرفی علامه همه چیز را در
روایات و سنت نبوی وعلویمی‌دید، لذا با آنکه در علوم مختلف قدم برداشت و راههای گوناگون علمی را سپری نمود دوباره به سراغ
اهل بیت علیهم السلام و سخنان آنان آمد. او خود در مقدمه بحار چنین می‌گوید:
«من در آغاز جوانی بر دانش آموزی در انواع علوم حریص بودم و مدتی از عمر خویش را در استفاده از این دانشها سپری کردم، ولی پس از اندیشه در ثمرات این علوم و تامل در علم سودمند برای آخرت دریافتم که زلال علم تنها از سرچشمه وحی و روایات اهل بیت علیهم السلام بدست می آید...» بدین سان علامه که علوم عقلی و نقلی گوناگون عصر خویش را خوانده و در هر یک از آنها استادی توانمند بود وجهه نظر خویش را معطوف به کلمات گهربار معصومین علیم السلام نموده و تمام تلاش خود را در حظ و تعلیم و تعلم آنها صرف کرد. علامه با این اقدام بی نظیر دهها هزار روایت ارزشمند را از خطر نابودی نجات داد.
شیوه بیان مطالب
- کتاب بحارالانوار به کتابهای متعدد تقسیم شده که هر موضوع کلی یک کتاب است. هر کتاب نیز دارای ابواب کلی است و زیر مجموعه هر باب کلی بابهای جزئی قرار دارد. برخی ابواب جزئی نیز دارای فصلهایی است که زیر مجموعه آنها هستند. شیوه چینش مطالب در بحار بسیار متاثر از کتاب کافی است، البته تفاوتهایی هم در این بین دیده می‌شود. از جمله علامه برخی ابواب وکتب را برای اولین بار مطرح کرده مانند «کتاب السماء و العالم» و تاریخ انبیاء و ائمه‌علیم السلام.
- در هر موضوع نیز ابتدا آیات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضیح وتفسیری هم برای آیات بیان شده که بیشتر استفاده علامه از تفسیر «مجمع البیان» طبرسی و «مفاتیح الغیب» فخر رازی است. پس از آن روایات هر باب به تفصیل با ذکر سند کامل و مآخذ نقل آمده است.
- روایات تکراری از یک یا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها یا متن روایات مشابه در کتب گوناگون تذکر داده شده در بسیاری موارد علامه مجلسی با عنوانی مانند «بیان» توضیحات و شرحهایی بر روایات زده شده که بسیار از حیث مطالب وموضوعات متنوع است، به طوری که جمع آوری این شرح‌ها و بیان‌ها خود چند جلد کتاب ارزشمند می‌شود. ایشان تالیف این کتاب 26 جلدی را در سال 1070 هجری شروع و در سال 1103 به پایان رساندند. البته مجلدات بحار به ترتیب تالیف نگشته بلکه کاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال 1077 هجری جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس یازدهم آماده گشت.جلد دهم در سال 1079 هجری به اتمام رسید و پس از آن جلد نهم کامل شده و آخرین مجلد بحار نیز جلد چهاردهم آن بود که در سال 1103 هجری کامل گشت. (این ارقام مجلدات براساس ترتیب 25 جلدی علامه است.) متاسفانه علامه مجلسی فرصت پاکنویس قسمت دوم جلد 15 تا پایان کتاب را نیافته است.
منابع بحار الانوار
پیرامون منابع علامه در بحار، توضیحاتی در مقدمه کتاب آمده است، ایشان در فصل اول از مقدمه نام 375 کتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثاری دیگر با کلماتی چون «و غیر» و «و سایر آثاره» اشاره نموده است. این منابع از حیث تنوع موضوعات بسیار گسترده‌اند و شامل کتب حدیث،
فقه،
اصول،
تفسیر،
رجال،
انساب،
تاریخ،
کلام،
فلسفه و لغت می‌شوند. ایشان به خاطر مشهور بودن کتب اریعه مطالب فراوانی نقل نکرده است. (بجز کافی که بیش از 3500 مورد به آن استناد شده، و الا مثلا از من لا یحضره الفقیه کمتر از یکصد مورد نقل دارد.)
در بین منابع ، بجز کتاب «شهاب الأخبار» بقیه کتب کاملا شیعی است. (علامه قاضی نعمان بن محمد صاحب، دعائم الاسلام را هم شیعه می‌داند.) بیشترین ذکر علامه مجلسی از کتب اهل سنت بجهت تایید یا توضیح روایات است یا برای رد و روایات عامه. میزان استفاده علامه مجلسی از منابع مختلف یکسان نیست. ایشان برای حدود 8- منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص کرده که این کتب در حقیقت منابع اصلی بحار هستند. بعضی کتب مانند طب الرضا علیه السلام،
توحید مفضل، مسائل علی بن جعفر علیه السلام، فهرست شیخ منتجب الدین و کتاب أهلیلجه به طور کامل در متن بحار آمده‌اند.
علامه بجز این منابع از دیگر کتب بسیار کم استفاده کرده و در بیشتر موارد، آن کتب را در توضیح و شرح روایات استفاده نموده است. ایشان از برخی منابع ذکر شده در ابتدای کتاب اصلا استفاده نکرده مانند کتابهای «جمل العلم و العمل» و «المقنع»
سید مرتضی و «منتقی الجمان» و بسیاری از آثار ابن طاووس (شاید علامه قصد استفاده از آنها را داشته اما به جهت مشکلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر محلدات آن ، موفق به این کار نشده است.)
اعتبار منابع
لازم به ذکر است که ایشان با دقت وسواس بسیار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خویش می‌نگریست. وی در فصل دوم از مقدمه بحار بحثی مفصل در اعتبار منابع و نسخه‌های کتب آورده است،از جمله اینکه: بسیاری از این کتب انتسابشان به مؤلفین بسیار مشهور است به طوری که علامه نیازی به بحث پیرامون اعتبار آنها ندیده است. برخی مانند
احتجاج و
غررالحکم که اسناد روایان را حذف کرده‌اند چون روایاتشان مطابق دیگر کتب بوده معتبر دانسته شده‌اند. از کتبی مانند عوالی اللالی و تنبیه الخواطر که روایات شیعه و سنی را مخلوط کرده‌اند بسیار کم استفاده شده. روایات برخی کتب همچون کتاب قاضی نور الله شوشتری چون در منابع مشهورتر عینا آمده از آن منابع نقل شده است.
از کتابهای مصباح الشریعه و دیوان
امام علی علیه السلام بسیار کم نقل شده، چرا که سند ندارند و شباهت آنها به کلام معصوم علیه السلام کم است. علامه صحیح ترین و معتبرترین نسخه ها را در حد امکان به دست آورده، بنابر این شهامت به صحت اعتبار مصادر مورد استفاده‌اش در بحار داده است. البته این به معنی قبول تمام روایات آن کتب نیست چنان که علامه نیز گاهی در بیانهای خویش به ضعف برخی روایات اشاره دارد.
شرح ومستدرک کتاب
آنچنان که از سخنان علامه روشن می‌شود ایشان در ضمن تالیف بحار تصمیم به نوشتن شرحی بدیع و جامع بر بحار داشته است. همچنین قسمت «بیان» علامه در 13 مجلد از بحار بسیار کم است و روشن است که علامه فرصت نوشتن آنها را پیدا نکرده است. مجلسی روایاتی نیز در دست داشته که در بحار نیاورده و بنا داشته آنها را همراه با روایات جدید که بدست می‌آورد در کتابی مستقل بعنوان «مستدرک البحار» جمع نماید که متاسفانه اجل به وی مهلت نداد.
ترجمه
پیرامون این اثر ارزشمند اقدامات فراوانی صورت گرفته که شامل تلخیص‌های متنوع، معجم های گوناگون و به شکلهای مختلف ومستدرکات و ترجمه‌های فراوان می‌باشد که در زیر به نمونه‌ای از آنها اشاره می‌کنیم:
1- ترجمه‌ای توسط یکی از علمای هندوستان برای شاهزاده سلطان محمد بلند اختر.
2- ترجمه‌ای با نام «عین الیقین» از حاج شیخ محمد تقی آقا نجفی اصفهانی، متوفای 1332 هجری.
3- «کشف الأسرار» از سید اسماعیل موسوی زنجانی.
4- «بنادر البحار»، که ترجمه و تلخیص بحار است از سید علی نقی فیض الاسلام متوفای 1406 هجری (مترجم نهج البلاغه وصحیفه سجادیه).
5- ترجمه برخی قسمتهای بحار مانند توحید مفضل توسط خود علامه.
لازم به یادآوری است مهمترین ومعروفترین اثری که پیرامون بحارالأنوار تاکنون تالیف شده کتاب ارزشمند «سفینة البحار» است که توسط محدث کبیر حاج شیخ عباس قمی (متوفای 1359 هجری) تدوین شده است.
چاپ
1- کتاب بحار الأنوار اولین بار در 25 جلد رحلی منتشر شد. این چاپ سنگی معروف به کمپانی است.
2- چاپ دیگر این کتاب توسط دارالکتب الاسلامیه در 110 جلد تهیه شده است. از این چاپ به دفعات مکرر افست شده و چاپ موجود در بازار همین نسخه است.
در یک چاپ از موسسه آل البیت علیهم السلام که افست همان چاپ اسلامیه است فهرست‌های بحار که جلد 54-56 بوده به آخر کتاب منتقل شده، بنابراین شماره مجلدات از 54 به بعد با چاپ اسلامیه متفاوت شده است.
فهرست بحار الانوار
موضوعات مطرح شده در بحار الانوار به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد:
جلد اول: این جلد مشتمل بر 40 باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر ومطالب سودمند می‌باشد.
جلد دوم: مشتمل بر 31 باب شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفصل، رساله اهلیلجه.
جلد سوم:مشتمل بر 59 باب شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه علل احکام، مقدمات مرگ و موخرات آن.
جلد چهارم: کتاب احتجاجات ومناظرات در 83 باب و تمام کتاب اما علی بن جعفر علیه‌السلام می‌باشد.
جلد پنجم: احوال پیامبران و سرگذشت آنها در 82 باب است.
جلد ششم: این جلد مشتمل بر 72 باب، شامل
احوال پیغمبر اکرم و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر،سلمان، عمار، مقداد و برخی دیگر ازبزرگان.
جلد هفتم: در مشترکات احوالات ائمه علیه‌السلام و شرایط امامت و چگونگی ولایت آنها و شئون غریبه و برتری آنها نسبت به پیغمبران سابق و ثواب دوستی آنها و فضیلت ذریه آن ذات مقدسه وپاره‌ای از مناظرات علماء در 150 باب.
جلد هشتم: فتنه‌هایی که بعد از پیغمبر روی داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد،
جنگ جمل،
جنگ صفین،
جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق ، احوال بعضی از اصحاب امیرالمومنین، شرح قسمتی از اشعار منسوب به آن حضرت و شرح برخی از نامه‌های آن وجود مقدس در 62 باب.
جلد نهم: احوال امیرالمومنین از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر آن حضرت و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمومنین و روایات وارده در امامت امامان دوازده گانه در 128 باب.
جلد دهم: احوال حضرت فاطمه علیها السلام و
امام حسن علیه‌السلام و
امام حسین علیه‌السلام، خروج مختار وخونخواهی از قتله کربلا در 50 باب.
جلد یازدهم: احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی
امام زین العابدین علیه‌السلام،
امام محمد باقر علیه‌السلام،
امام جعفر صادق علیه‌السلام،
امام موسی کاظم علیه‌السلام و جماعتی از اصحاب و فرزندان آنها در 46 باب.
جلد دوازدهم: شرح حال چهار امام قبل از امام منتظر یعنی
امام رضا علیه‌السلام،
امام محمد تقی علیه‌السلام،
امام علی النقی علیه‌السلام،
امام حسن عسگری علیه‌السلام. شرح حال بعضی از اصحاب آنها در 39 باب.
جلد سیزدهم: احوال حجت منتظر عجل الله تعالی فرجه در 36 باب.
جلد چهاردهم: آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند فلکیات،
فرشتگان،
جن،
انسان،حیوان، عناصر، صید. طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب
طب الرضا در210 باب.
جلد پانزدهم: ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مومنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنها. دوم: اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم:
کفر وشعب آن و
اخلاق رزیله که جمعا در 108 باب آورده شده است.
جلد شانزدهم: در آداب و سنن، زینتها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و
گناهان کبیره در 131 باب.
جلد هفدهم: مواعظ وحکم در باب 73 باب.
جلد هجدهم: در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است. و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شازان بن جبرئیل قمی.
جلد نوزدهم: نیز در دو بخش:
فضایل قرآن و آداب آن وثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در 130 باب. بخش دوم: درباره
ذکر وانواع آن و
آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و غیره در 131 باب.
جلد بیستم: زکات،
خمس،
صدقه،
نماز،
اعتکاف، اعمال سال در 122 باب.
جلد بیست و یکم: حج،
عمره، احوال شهر مدینه و غیره در 84 باب.
جلد بیست و دوم: زیارتهایی که از ائمه معصومین نقل شده است در 64 باب.
جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات در 130 باب.
جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در 48 باب.
جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی ، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و دوم و غیره آن.
همچنین ببینید
منابع
- مجلسی محمد باقر، مهدی موعود_ ترجمه جلد 13، مترجم علی دوانی، انتشارات تهرا
