ملوک هرات / ملوک آل کرت
«783 643 ق/ 1381 1345م»
مقارن ایام
ایلخانان، دولتی محلی در
هرات و غور و نواحی مجاور کسب قدرت کرد که به آن خاندان ملوک هرات یا ملوک کرت میگفتند. وجه تسمیه نام این سلاله به کرت، بیشتر به خاطر کرت نامه و اشعاری است که ربیعی پوشنجی در مدح ملک فخرالدین سرود و تا حدی به خاطر شرح مْطَول تفتازانی بر تلخیص است که نویسنده ، آن را به معزالدین آل کرت اهدا کرد و در ادبیات باقی ماند. دولت آل کرت هم مثل طفا
تیموریان ، در اواخر عهد با سربداران سبزوار درگیری پیدا کرد. در مقابله با سربداران که مظهر مقاومت
تشیع بودند، دولت آنها قلعه محکم
تسنن محسوب میشد و در مقایسه با نظام سربداران که تجسم یک آنارشی لجام گسیخته طبقات ناراضی بود، دولت آل کرت، تجسم یک حیلهگر و قدرت طلب محسوب میشد، با شیوههایی که گویی بیش از وقت، درس سیاست به ماکیاولی میداد.
آل کرت منسوب به شمسالدین محمد غوری ، معروف به کرت بودند که نژاد آنها به پادشاهان غوری میرسید و حکومت او و اخلافش هم مثل حکومت غوریان نشانههایی از خشونت کوه نشینان و بیرحمی طوایف و اقوام محرومیت کشیده نواحی دور از تمدن را با خود همراه داشت. اکثر پادشاهان این سلسله به سست عهدی و بیوفایی و خشونت طبع و بیاعتمادی شهرت داشتند. بسیاری از آنها نیز فرمانروایی خود را با اظهار تبعیت نسبت به ایلخانان آغاز کردند و کارشان در طی فرمانرواییشان به تمرد و عصیان نسبت به آنها میکشید. گویی حکومت را اعمال خشونت لجام گسیختهای و بیحد و حصری میدانستند که بدون اعمال نیرنگ و فریب، چاشنی مطبوع نمییافت.
محمد کرت, بنیانگذار ملوک هرات
بنیانگذار در این سلسله شمسالدین محمد کرت بود که پدرش ملک رکن الدین غوری حکومت کوچکی در نواحی غور و حلقه خیسار بین غور و هرات به دست آورده بود. وی بعد از جلب اعتماد خانان
مغول در خراسان ، ولایت غور جام، سیستان ، هرات و نواحی اطراف را ضمیمه قلمرو خود کرد و با فتح غرجستان ، قدرت خود را که در واقع تفاوتی با قدرت مغولان نداشت و متکی بر آن بود، در سراسر نواحی تحت تصرف خود بسط داد.
فرمانروایان آل کرت :
اوضاع هرات در عهد فرمانروایی آل کرت
آل کرت پس از 140 سال حکومت که فرمانروایان آن سرمشقی از خشونت ، تعصب، نیرنگ، بد عهدی و بیوفایی بودند، با فتح هرات به دست تیمور در 783 ق/ 1381 م فرو پاشید. در روزگار آل کرت، هنر و ادبیات به سبب تشویق برخی از فرمانروایان آن ، رونق گرفت و تعدادی از شاعران و هنرمندان سایر شهرهای ایران به هرات روی آوردند. برخی از پادشاهان این سلسله همچون شمسالدین محمد، غیاث الدین بن فخرالدین و فخرالدین بن رکن الدین خود شعر میسرودند که ابیاتی از سرودههای آنان باقی است. از شاعران این دوره یکی خواجه معین الدین محمد بن شمس الدین -وفات 783 ق / 1381 م -است که مادرش دختر ملک رکن الدین ، دومین حکمران این سلسله است. نامدار ترین شاعر دربار این پادشاهان، صدرالدین خطیب معروف به ربیعی پوشنگی (= پوشنجی ) است که دارای منظومهای تاریخی است. از عالمان و ادیبان بزرگ روزگار آل کرت، سعدالدین تفتازانی است . وی از نزدیکان ملک فخرالدین بود و کتاب مشهور مطول را به نام او تألیف کرد. تفتازانی بعدها به دعوت تیمور به
سمرقند رفت و در همان جا درگذشت.
شاهان آل کرت در دوره زمامداری خود در آبادانی هرات اهتمام داشتند و بناهای مهمی نیز در آن دیار احداث کردند. از جمله آثار این سلاله : قلعه خیسار است که از قلاع مهم و تسخیر ناپذیر آن دوره بود. قلعه امان کوه، قلعه اختیار الدین که همان
ارگ کنونی هرات است از بناهای دوره ملک فخرالدین به شمار میرود.
مسجد فلک الدین ، بارگاه و
خانقاه ملک فخرالدین، و مصلای هرات از بناهای عصر معزالدین است.
